Niemal osiemsetletni Toruń jest jednym z kilku miast, które jako pierwsze na obecnych ziemiach polskich uzyskały prawa miejskie, a na Pomorzu był pierwszym lokowanym miastem. Oto miasto słynące z niezwykłych zabytków uznanych przez UNESCO za kulturowe dziedzictwo ludzkości, a także burzliwej i jakże bogatej historii oraz – a może przede wszystkim – znane z powodu Mikołaja Kopernika i pierników.

Toruń, stary ośrodek hanzeatycki w ciągu prawie ośmiu wieków swych bogatych dziejów odgrywał znaczącą rolę w kreowaniu politycznej, gospodarczej i kulturalnej europejskiej historii i tradycji.
O świetności, wielkości i bogactwie Torunia jako jednego z kilku największych miast w Rzeczypospolitej w całej historii przedrozbiorowej, decydowało przede wszystkim położenie na skrzyżowaniu ważnych i dalekosiężnych, europejskich szlaków kupieckich oraz polityczne znaczenie Torunia wynikające z licznych uprawnień i przywilejów, najpierw krzyżackich, później królewskich (zwłaszcza tzw. przywilejów kazimierzowskich z 1457 r.), określających podstawy prawne jego niezależności i gospodarki aż do II rozbioru Polski w 1793 r. W tymże roku nastąpił definitywny koniec toruńskiej „republiki mieszczańskiej”. Toruń, dotąd jedno z największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej, pod zaborem pruskim został zniszczony gospodarczo, pozbawiony tych wszystkich elementów, które dotychczas determinowały jego rangę i stał się wielką twierdzą nadgraniczną, której obostrzenia efektywnie hamowały rozwój miasta. Wówczas właśnie, zapoczątkowana jeszcze przez króla pruskiego Fryderyka II po I rozbiorze w 1772 r., systematyczna aktywizacja niedalekiej Bydgoszczy miała doprowadzić do jej rozwoju i przeciwstawienia dwóm silnym polskim ośrodkom: Toruniowi i Gdańskowi, później do stworzenia z niej „silnego bastionu niemczyzny na wschodzie” (więcej tutaj). Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. Toruń zaczął odzyskiwać utraconą pozycję, a usytuowanie tu siedziby władz województwa Pomorskiego stało się poważnym czynnikiem miastotwórczym, w pewnym stopniu rekompensującym jego przedrozbiorową rangę (więcej tutaj).

Toruński zabytkowy Średniowieczny Zespół Miejski obok krakowskiego jest jednym z najcenniejszych w Polsce zespołów architektonicznych o średniowiecznym układzie przestrzennym. Składa się trzech historycznych dzielnic: Starego Miasta (prawa miejskie w 1233 r.), niewiele młodszego Nowego Miasta (1264 r.) oraz terenu zamku krzyżackiego (poł. XIII w.).

Zachowane do dziś dziedzictwo materialne i kulturowe Torunia świadczy o dawnej potędze ekonomiczno-politycznej miasta położonego na skrzyżowaniu dalekosiężnych lądowych i wodnych szlaków handlowych, które od początku swego istnienia stawało się coraz większym europejskim ośrodkiem handlowym, a już przed 1280 r. dołączyło do związku miast hanzeatyckich; utrzymywało rozległe i żywe kontakty handlowe z całą Europą, zwłaszcza z Flandrią, Westfalią, Anglią, Rusią Czerwoną i Węgrami. Ostatni raz Toruń wziął udział w zjeździe Hanzy w Lubece w 1572 r., reprezentując też Chełmno, Elbląg, Braniewo i Królewiec.
Toruńskie historyczne centrum jest pomnikiem historii najwyższej klasy światowej. Rozplanowanie średniowiecznego zespołu miejskiego nie zmieniło się od czasów średniowiecza. Dzięki temu dziś możemy podziwiać wspaniały kompleks z jego doskonałymi rozwiązaniami urbanistycznymi, z około połowy XIII w., który przez stulecia nie został przebudowany.
Na wyjątkową architekturę średniowiecznego, gotyckiego Torunia składają się liczne kamienice mieszczańskie i kupieckie z czerwonej cegły (w tym Dom Kopernika), imponujący Ratusz Staromiejski, monumentalne kościoły z Katedrą Świętojańską (z największym polskim dzwonem średniowiecznym Tuba Dei), kompleks murów miejskich, bram i baszt (w tym słynna Krzywa Wieża) oraz ruiny zamku krzyżackiego. Spośród setek toruńskich obiektów zabytkowych, pięć najcenniejszych zakwalifikowano do najwyższej klasy światowej. Pięć takich zabytków w jednym mieście to liczba największa po krakowskiej dziewiątce! Ponadto zespół Starego i Nowego Miasta oraz zamku krzyżackiego jako całość stanowi także wartość najwyższą - światową.
Stylowo gotycka i renesansowa architektura toruńska należy do sztuki północnoeuropejskiej, zwłaszcza zaś jej kręgu obejmującego całe południowe wybrzeże Morza Północnego i Bałtyku, od Flandrii aż po Rygę (więcej tutaj).

Historia polityczna, ekonomiczna i kulturalna uczyniła z Torunia jedno z najbardziej fascynujących miast w Europie. Początki grodu, jak i formowanie ustroju późniejszego Wielkiego Miasta Pruskiego związane są z 223-letnim panowaniem na tych terenach zakonu krzyżackiego. Torunianie, dążąc do uniezależnienia politycznego i gospodarczego, zwrócili się jednak ku królom polskim. Przyłączenie miasta do Królestwa Polskiego w połowie XV w. przyniosło kolejny okres rozkwitu Torunia.

Najstarsze świadectwa ludzkiej bytności na terenie Torunia pochodzą z roku ok. 9000 p.n.e., natomiast pozostałości osady łużyckiej na terenie zamku krzyżackiego datuje się na rok ok. 1100 p.n.e. We wczesnym średniowieczu (IX-XIII w.) w tymże miejscu, tj. przy ujściu Postolska do Wisły wznosił się pierwotny gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami. Strzegł on naturalnej przeprawy przez Wisłę, co nadało mu istotnego znaczenia w rozwoju szlaków handlowych.

Pierwszy gród obronny w Toruniu powstał już w IX w. Burzliwa historia Torunia rozpoczyna się w 1231 r., kiedy Krzyżacy otrzymawszy Ziemię Chełmińską w 1226 r. wkrótce po przybyciu tutaj rozpoczęli intensywną akcję kolonizacyjną: stosownymi swobodami zachęcali przede wszystkim kupców zachodnich do osiedlania się na ziemiach nowoorganizowanego państwa. Działalność gospodarcza miała od strony ekonomicznej wzmacniać państwo tworzone ogniem i mieczem na terenach, gdzie dotąd mieszkali pogańscy Prusowie. Wyrazem takiej polityki było założenie pierwszego grodu – Torunia w 1231 r., któremu dwa lata później Krzyżacy nadali prawa miejskie (łącznie z Chełmnem) i wkrótce przenieśli swoją siedzibę (zamek) na niewielkie wzgórze - miejsce osady z IX w. Utworzono miasto z nowoczesnym i postępowym jak na owe czasy ustrojem (>>>). Z Torunia właśnie proces tworzenia potężnego państwa krzyżackiego wychodził.

Wkrótce Toruń zdecydowanie zdystansował w rozwoju ludnościowym, urbanistycznym i ekonomicznym bliźniacze Chełmno, planowane na stolicę nowego państwa. Dynamika rozwoju Torunia przerosła oczekiwania jego fundatora i już 31 lat po lokacji (tj. w 1264 r.) Krzyżacy „dokleili” od wschodu Nowe Miasto Toruń – nowy, niezależny organizm miejski, oddzielony od Starego Miasta Torunia (nazywanego tak od teraz) tylko murami obronnymi i fosą. W przeciwieństwie do Starego Miasta nie miało ono charakteru międzynarodowego ośrodka handlowego, a mieszkańcy skupiali się przede wszystkim na działalności rzemieślniczej (produkując np. znane sukno). Odtąd toruński zespół miejski składał się z hanzeatyckiego i bogatego Starego Miasta, rzemieślniczego Nowego Miasta oraz terenu komturskiego zamku krzyżackiego.

Od początku istnienia Torunia trwał jego złoty wiek. Już w 1259 r. Rada toruńska otrzymała od Krzyżaków zezwolenie na budowę domu kupieckiego (sukiennic), związanego z handlem dalekosiężnym, co było zupełnie wyjątkowym posunięciem ze strony suwerena w tamtym okresie. Przed 1280 r. Toruń należał do europejskiego związku kupieckiego, późniejszej potężnej Hanzy niemieckiej. Położony nad Wisłą Toruń miał przez rzekę łatwy dostęp do morza, stał się wewnętrznym portem morskim, a wielkim bezpośrednim handlem morskim trudniło się w XIV w. aż 172 kupców toruńskich. Miasto bogaciło się na handlu ze wschodem i zachodem Europy, powstawały pierwszorzędne gotyckie dzieła architektury i sztuki.

 

Jednak krzyżackie panowanie wiązało się również z uciskiem. Pod jego naporem w 1440 r. Toruń stał się współtwórcą antykrzyżackiego Związku Pruskiego, zmierzającego do wypowiedzenia posłuszeństwa Krzyżakom i włączenia do Królestwa Polskiego. Wkrótce Toruń rozpoczął polsko-krzyżacką wojnę 13-letnią trwającą od 1454 do 1466 r.
Wojna 13-letnia prowadzona była przez Polskę w dużym stopniu za toruńskie pieniądze i przy udziale toruńskich wojsk. W wyniku wojny, zakończonej II pokojem toruńskim Toruń przechodzi formalnie pod władanie królów polskich i otrzymuje w 1457 r. od króla Kazimierza Jagiellończyka przywileje, które stanowią podstawę prawną autonomii Torunia – nieporównywalnej do tej, jaką miały inne polskie miasta. Przywileje umożliwiają wspaniały rozkwit gospodarczy i kulturalny Torunia - nazywanego Respublicae Thorunensis - przez następne 300 lat – aż do rozbiorów Polski.

Połączone w 1454 r.  w jedno dotychczasowe Stare i Nowe Miasto przekształciły się w silny ośrodek, który miał nawet prawo bicia własnej monety z możliwością obiegu w całym państwie polsko-litewskim, posiadał własne wojsko i terytorium o powierzchni 360 km².

 

Reformacja, która dotarła do Torunia już w latach dwudziestych XVI w., radykalnie odmieniła oblicze wyznaniowe tego miasta. Protestancki Toruń zawzięcie zabiega o swobodę wyznaniową i w końcu wolność tę sobie wywalczy. Odtąd tolerancyjne dla innowierców miasto oraz najbliższe jego okolice dawać będą schronienie rozmaitym dysydentom religijnym.
W XVII w. trwał drugi złoty okres Torunia. Miasto liczyło ok. 18-20 tys. mieszkańców, należało do kilku największych i co najważniejsze – najbogatszych w Rzeczypospolitej. Ściągali tu kupcy, ludzie nauki i sztuki. Budowle dotąd gotyckie przekształcano w stylu niderlandzkiego manieryzmu (>>>), tak charakterystycznego dla miast północnych, różniącego je od miast polskich. Fortyfikacje, którymi otoczono Toruń należały do najpotężniejszych w całej Rzeczypospolitej. Wysoką kulturalną i naukową rangę Torunia utrzymywało słynne Gimnazjum Akademickie założone w 1568 r., od 1594 działające jako szkoła półuniwersytecka. W 1595 r. podejmowno nieudaną próbę utworzenia uniwersytetu.

 

Od lat 20. XVI w., a formalnie od 1558 r. (przywilej króla Zygmunta Augusta wolności wyznania) Toruń był miastem protestanckim i jednocześnie jednym z najważniejszych w Rzeczypospolitej ośrodków protestantyzmu.

 

Symbolicznym momentem kresu wielkiego Torunia było oblężenie Szwedzkie w 1703 r. i następne działania zbrojne w XVIII w. Przysłowiowym gwoździem do trumny były natomiast działania władz pruskich po 1770 r.: wprowadzenie blokady gospodarczej Torunia (tzw. kordonu sanitarnego) oraz najróżniejszych szykan i polityki zmierzającej do ucisku Torunia (i Gdańska) pozostających - nie po myśli króla pruskiego - jeszcze w granicach Rzeczypospolitej po jej I rozbiorze w 1772 r. (>>>); w ich wyniku Miasto zostało złamane na duszy i ciele i przemieniło się z dumnej Królowej Wisły w żebraczkę. Po włączeniu Torunia w ramach II rozbioru w 1793 r. do Królestwa Prus, Toruń utracił swoje swobody samorządowe i podporządkowany został ostrej władzy pruskiej, od 1815 r.  jako nadgraniczna twierdza, jedna z największych w ówczesnej Europie.

 

Okres zaborów, trwający do 1920 r., diametralnie i trwale zmienił Toruń, powodując jego upadek z pozycji jednego z największych, najbogatszych, a przede wszystkim wyjątkowo samorządnych miast, do roli dzisiejszej: przeciętnego miasta średniej wielkości. Dzisiaj Toruń jest jedynym miastem, które straciło swoją dawną silną pozycję i nie należy, jak w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, do jednego z kilku największych i najważniejszych miast.

 

Jednak paradoksalnie w czasie zaborów Toruń stał się w 2. poł. XIX w. największym ośrodkiem polskości i myśli patriotycznej na Pomorzu, a po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. jako siedziba województwa Pomorskiego, należał do najszybciej rozwijających się miast w Polsce.

Tuż po zakończeniu II wojny światowej podjęto polityczną decyzję o przeniesieniu siedziby województwa pomorskiego z Torunia do bardziej proletariackiej Bydgoszczy - która w okresie zaboru pruskiego z małej rolniczej mieściny wielkopolskiej intensywnie rozwijana wyrosła na duży ośrodek - stanowiący teraz największe skupisko klasy robotniczej, co stanowiło podporę dla działalności Polskiej Partii Robotniczej i państwowych organów nowej władzy ludowej (>>>).

Rekompensatą za tę degradację Torunia miało być
utworzenie tu w 1945 r. pierwszego na Pomorzu uniwersytetu.

Od 1999 r. Toruń stanowi stolicę samorządową nowego województwa kujawsko-pomorskiego i obecnie m.in. dzięki zaangażowaniu w pozyskiwanie funduszy europejskich jest najprężniej rozwijającym się miastem w tym województwie.

Toruń w państwie krzyżackim (1231-1454)

Założony przez Krzyżaków w 1231 r. i obdarowany dwa lata później przywilejem lokacyjnym na prawie chełmińskim Toruń pozostawał w ich władaniu przez ponad dwa stulecia, tj. do wybuchu (z nicjatywy Torunia zresztą) w roku 1454 polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej.
To właśnie założony przez Krzyżaków Toruń był ich pierwszym grodem; tu, na miejscu wcześniejszej osady słowiańskiej (z IX-XIII w.), powstał pierwszy zamek krzyżacki (siedziba komtura), odmienny w swoim rozplanowaniu od później stawianych w całym państwie. Stąd Krzyżacy rozpoczynali podbój pogańskich Prusów tworząc z czasem potężne i doskonale zorganizowane państwo zakonne. W 1243 r. w toruńskim klasztorze franciszkańskim odbył się synod, na którym ogłoszono bullę papieską o ustanowieniu na tych terenach czterech nowych diecezji. Do końca XIV w. (dopóki Gdańsk nie zaczął przejmować tej roli) Toruń był największym i najważniejszym śródlądowym, hanzeatyckim portem morskim (​a wielkim bezpośrednim handlem morskim trudniło się w XIV w. aż 172 kupców toruńskich), wielkim ośrodkiem wymiany handlowej między Polską a krajami zamorskimi oraz ośrodkiem kulturalnym i artystycznym państwa krzyżackiego, a liczba jego ludności wynosiła około 13 tysięcy. Stare Miasto Toruń, z racji swego starszeństwa i przodującej pozycji wśród wszystkich miast pruskich, zawsze przewodniczyło Hanzie na Pomorzu, a w toruńskim Ratuszu Staromiejskim mieściło się archiwum Hanzy kwartału pruskiego. Z tego okresu pochodzą wszystkie monumentalne i najważniejsze zabytki miasta, jak: gotycki Ratusz Staromiejski, trzy wielkie gotyckie kościoły, obiekty obronne (mury, baszty, bramy) i największy w kraju zespół budownictwa mieszczańskiego w postaci zachowanych dziesiątek gotyckich kamienic z charakterystycznym układem wnętrz (dziś układ hanzeatyckiej kamienicy kupieckiej, tzw. domu-składu, najlepiej pokazuje Dom Kopernika). Bogaty patrycjat toruński tworząc imponujące budowle, zarówno sakralne, jak i świeckie, chciał po pierwsze dorównać metropoliom zachodnim, a po drugie zaspokoić aspiracje artystyczne i pokazać prestiż i potęgę swojego miasta, a co za tym idzie swoją. Tutaj więc powstawały dziś zaliczane do najcenniejszych monumentalne obiekty sakralnej i świeckiej architektury gotyckiej, znane po Kurlandię witraże, z którymi równały się tylko krakowskie, złotnicze wyroby cechowe, rzeźby należące do czołowych osiągnięć europejskiej plastyki XIV w., której najwybitniejszym przykładem jest nieoceniona Piękna Madonna Toruńska, wyznaczająca Toruniowi poczesne miejsce wśród najwybitniejszych dzieł sztuki europejskiej.

 

Już w 1259 r. Rada toruńska otrzymała od Krzyżaków zezwolenie na budowę domu kupieckiego (sukiennic), związanego z handlem dalekosiężnym, co było zupełnie wyjątkowym posunięciem ze strony suwerena w tamtym okresie, a w 1274 r. zbudowała wieżę ratuszową w typie flandryjskich belfortów, będącą wyrazem ambicji patrycjatu i Rady toruńskiej okazania swojej niezależności wobec suwerena – Krzyżaków i traktowana była jako symbol przeciwstawny wieży zamku krzyżackiego.

Dynamiczny rozwój Torunia doprowadził do powstania już w 1264 r. drugiego, odrębnego członu urbanistycznego – Nowego Miasta Torunia (od teraz Toruń nazwano Starym Miastem Toruń). Ponadto wokół szybko rozwijały się liczne przedmieścia, z których największe – Chełmińskie usytuowane było przed Bramą Chełmińską, na północ od Starego Miasta. Tu znajdował się sąd przedmiejski oraz trzy gotyckie kościoły: najstarszy i największy św. Jerzego z leprozorium, św. Wawrzyńca i św. Krzyża. Wszystkie dziś już nie istnieją, dwa pierwsze rozebrane w XIX w. przez zaborcze władze pruskie.

Chociaż Stare Miasto Toruń w państwie krzyżackim grało jedną z głównych ról ekonomicznych i politycznych, to jego bogate mieszczaństwo wywodzące się w dużej części z krajów niemieckich, od samego początku odżegnując się od militarnych poczynań Krzyżaków, dążyło do przejścia pod panowanie króla polskiego. Wyrazem tego był choćby wiodący udział w założonym w 1440 r. Związku Pruskim – konfederacji szlachty i miast, w której Stare Miasto Toruń odgrywało ogromne, przodujące znaczenie. To właśnie jej Tajna Rada rezydująca w Toruniu, jawnie wypowiadając w 1454 r. posłuszeństwo Krzyżakom i wysyłając do Krakowa ‘wielkie poselstwo’ z informacją „ziemie nasze i nas samych do Królestwa Polskiego włączyliśmy”, doprowadziła do wybuchu trzynastoletniej wojny polsko-krzyżackiej. Już na samym jej początku rycerstwo i miasta Ziemi Chełmińskiej złożyły na toruńskim Rynku Staromiejskim królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi uroczysty hołd wierności, a Nowe Miasto Toruń włączono do Starego Miasta, stwarzając tym jeden organizm miejski (pod dotychczasową władzą staromiejską).

Obraz Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską, 1713 r., eksponowany w Ratuszu Staromiejskim. Obraz jest dosłowną ilustracją zapisu z XIV-wiecznej kroniki Piotra z Dusburga, mówiącego o założeniu pierwszej krzyżackiej warowni - Torunia - na potężnym dębie.
Kliknij aby powiększyć.

 

W średniowieczu Toruń uczestniczył w handlu morskim bezpośrednio, czym w XIV w. trudniło się ponad 170 kupców toruńskich.

Nad Wisła znajdowało się umocnione nabrzeże portowe z pomostami, magazynami i żurawiem.

 

Monumentalny toruński Ratusz Staromiejski powstały w okresie szczytowym rozwoju średniowiecznego Torunia był symbolem siły ekonomicznej i politycznej mieszczaństwa toruńskiego.

 

Toruń był czołowym ośrodkiem sztuki artystycznej oraz architektury w państwie krzyżackim. Tutaj powstawały nie tylko monumentalne budowle gotyckie sakrealne i świeckie, ale też wybitne dzieła sztuki, jak np. Piękna Madonna Toruńska z ok. 1400 r.

 

Toruń - wielkie miasto pruskie - w Prusach Królewskich (1454-1792)

W trakcie rozpoczętej atakiem na toruński zamek krzyżacki wojny Toruń pełnił rolę głównego ośrodka dla stanów pruskich, a także dla królewskiej władzy polskiej, stanowiąc wręcz jej bazę w czasie działań wojennych. W efekcie do miasta przybywały poselstwa zagraniczne z papieskimi legatami na czele, które podejmowały inicjatywy mediacyjne. Wojna 13-letnia prowadzona była przez Polskę w dużym stopniu za toruńskie pieniądze i przy udziale toruńskich wojsk. Bogate miasto Toruń nadzwyczaj wytrwale i silnie ekonomicznie wspierało króla polskiego, przez co w 1456 r. wybuchł bunt mieszczan przeciw rzekomo nadmiernemu opodatkowaniu, krwawo stłumiony przez Radę Miejską (ścięto 68 osób). O potędze średniowiecznego Torunia niech świadczy fakt, że na wojnę z Krzyżakami miasto przeznaczyło 198 tys. grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego stołecznego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat! Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) otrzymał od króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, za swój ofiarny udział w walce z Krzyżakami, hojną rekompensatę w postaci licznych przywilejów i bogatych nadań (z których najważniejszy był przywilej tzw. wielki z 1457 r.), które aż do 1793 r., tj. do II rozbioru, określały wyjątkowy status polityczny i gospodarczy Torunia. Był to kluczowy dla przedrozbiorowego Torunia dokument, określający jego rangę i podstawy rozwoju w całym okresie I Rzeczypospolitej.

Wojnę w 1466 r. zakończył II pokój toruński m.in. likwidujący państwo krzyżackie w dotychczasowej formie; z jego zachodniej części utworzono tzw. Prusy Królewskie (m.in. z Toruniem, Gdańskiem, Elblągiem i Malborkiem) – autonomiczną prowincję Królestwa Polskiego o dużej odrębności ustrojowej. Prusami Królewskimi rządziła Rada Pruska (później sejmik generalny pruski), prowincja miała odrębną monetę bitą od 1528 r. w mennicy królewskiej w Toruniu, własny skarb, system podatkowy, prawo sądowe oraz herb i pieczęć. Odtąd Toruń, otrzymawszy od króla Kazimierza Jagiellończyka potwierdzenie dotychczasowych i liczne nowe przywileje oraz tytuł królewski, stał się jednym z trzech tzw. Wielkich Miast Pruskich – obok Gdańska i Elbląga najbogatszym miastem ziem polskich, posiadającym wyjątkowy status - szeroką autonomię i uprawnienia prawno-ustrojowe, zdecydowanie różniące ustrój Torunia od ustroju miast polskich (więcej o tym w dziale Toruń w czasach nowożytnych); z tej przyczyny nazywany był samodzielną republiką mieszczańską (Respublica Thorunensis). Poza pełną autonomią sądową Toruń od 1459 r. pełnił też rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim. Patrycjusze Torunia i Gdańska jako członkowie Rady Pruskiej na równi ze szlachtą Rzeczypospolitej mieli prawo do udziału w sejmach, z których trzy odbyły się w Toruniu (>>>) oraz prawo do nabywania posiadłości ziemskich (w głosowaniach w sejmach udział brali oraz ziemie nabywać mogli tylko przedstawiciele uprzywilejowanych miast: Krakowa, Poznania, Lwowa, Gdańska, Wilna, Torunia i od 1708 r. Lublina). Toruń miał nawet prawo bicia własnej monety miejskiej z możliwością obiegu w całym państwie polsko-litewskim, posiadał własne wojsko zawodowe i terytorium o powierzchni 360 km², a burgrabia - przedstawiciel króla w mieście - wybierany był nie z grona dworu królewskiego, ale spośród tylko 4 kandydatów wskazanych królowi przez niezależną Radę toruńską. W takich warunkach ekonomicznych oraz niezależności politycznej Torunia na świat w 1473 r. przyszedł Mikołaj Kopernik. W 1506 r. król Aleksander Jagiellończyk zaspokoił ambicje prestiżowe Torunia upoważniając jego Radę do stosowania czerwonego koloru pieczętnego, co było przywilejem władców, wyjątkowo stosowanym dla miast. Dla Torunia stanowiło to splendor i zewnętrzny, widoczny dowód łaski królewskiej.

Między innymi w sprawach krzyżackich - jeszcze długo po II pokoju toruńskim - Toruń często odwiedzali polscy królowie rezydując w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego. Szczególnie miasto to upodobali sobie Jagiellonowie, a sam Kazimierz Jagiellończyk był tu szesnaście razy. W 1501 r. w czasie pobytu w Toruniu zmarł król Jan Olbracht, którego serce złożone zostało w toruńskiej Katedrze. Poza wymiernymi korzyściami, jakie pociągała za sobą dobra komitywa z krakowskim dworem, wizyty królów dawały też efekt prestiżowo-propagandowy; dla bogatych mieszczan, których fortuny rosły w krocie, stawały się okazją do pokazania w pełni przepychu; przed władcą defilowały więc wszelkie stany.

W XVI i XVII w. dla miasta, zwanego wtedy Królową Wisły, nastał drugi w historii „złoty wiek”, a potęga gospodarcza Torunia wysuwa go ponownie, jak w średniowieczu, na przodujące stanowisko przed innymi miastami Korony. Znakomicie rozwijający się handel toruński tworzy z Torunia miasto tak bogate, że – jak pisze L. Koczy („Dzieje wewnętrzne Torunia do 1792”) – w 2. poł. XVI w. zamożność jego (podobnie jak Gdańska) razi trochę na tle rozpoczynającego się upadku gospodarczego Rzeczypospolitej. Dla przykładu dochody budżetu Torunia w XVII w. były przeszło 4 razy większe od dochodów Poznania i 5 razy większe od dochodów Lwowa. Możny patrycjat toruński, opływając w bogactwa zdobyte handlem i rzemiosłem gromadził dzieła sztuki, teraz renesansowej i manierystycznej, oraz bogate księgozbiory. Znowu zaroiło się od kupców, wędrowców i języków światowych. Między innymi dzięki ustanowionym przywilejem Kazimierza Jagiellończyka w 1472 r. trzem corocznym wielkim międzynarodowym jarmarkom oraz rozległemu patrymonium Toruń znów należał do najbogatszych i najbardziej znaczących ośrodków międzynarodowego handlu i spławu wiślanego oraz centrów sztuki i kultury. Często gościli tu królowie a miasto przebudowywało swe kamienice zgodnie z panującymi modami architektonicznymi: powstawały bogate w ornamenty okuciowe i stiukowe fasady, charakterystyczne przedproża i bogato zdobione portale. Bogaty patrycjat zwracał uwagę na wystawny wygląd swoich domów, zarówno zewnętrzny, jak i wewnętrzny. Świątynie wyposażane były w dzieła najznamienitszych artystów, wśród mieszczan gościli artyści, politycy i myśliciele. Artyści cechowi, zrzeszeni w połowie XVII w. w aż 53 cechach, pracowali na potrzeby nie tylko miejscowe – toruńskie dzieła trafiały do całych Prus Królewskich i do Rzeczypospolitej. Toruńskie malarstwo, snycerka, rzemiosło artystyczne i architektura okresu renesansu oparte było przede wszystkim na stylu niderlandzkiego manieryzmu. Toruń słynął też z warsztatów złotniczych i wybitnych artystów, np. Johanna Christiana Bierpfaffa – twórcy ozdobnych trumien króla Władysława IV i innych członków dynastii Wazów.

Zwycięstwo reformacji przypieczętowały nadane Toruniowi (także Gdańskowi i Elblągowi) w 1558 r. przez króla Zygmunta Augusta swobody wyznaniowe. Toruń stał się dużym i ważnym ośrodkiem protestanckim. Innowiercza ludność zaczęła rozwijać działalność kulturalną, szeroko sławne protestanckie Gimnazjum Akademickie należało do czołowych szkół ściągających do Torunia młodzież i uczonych z całej środkowej Europy, a w 1595 r. burmistrz Heinrich Stroband podejmował próby założenia uniwersytetu.
Do intelektualnego kręgu toruńskiego w XVI i XVII w. należały tak znane postaci, jak np. Erazm Glicner, Piotr Artomius, Jan Turnowski, Ulryk Schober, Adam Tobolski, Jan Rybiński, Konrad Graser, Adam Freitag, Martin Opitz, Paweł Stransky i inni. To właśnie wokół założonego w 1568 r. Gimnazjum, podniesionego w 1594 r. do rangi Akademickiego, kwitło życie kulturalne i naukowe, prężnie funkcjonowało środowisko intelektualne. Tu tworzyli wybitni profesorowie, których nie powstydziłyby się renomowane uniwersytety. W dziedzinie historii działali np. Krzysztof Hartknoch i Marcin Böhm – znakomici historycy Prus i Polski, Jerzy Piotr Schultz – autor rozpraw z dziejów politycznych Polski. W XVIII w. w Gimnazjum Akademickim toruńskim rozwijało się zainteresowanie dziejami Polski, historią jej kultury, języka, szkół, kościołów itp.; badania te prowadzili profesorowie gimnazjalni, Niemcy z pochodzenia, ale dobrze znający język polski (m.in. Jan Daniel Hoffmann, Michał Bogusław Ruttich, Efraim Oloff, Jan Fryderyk Bachstrom). Częściami składowymi Gimnazjum były: biblioteka, która według współczesnych świadectw dorównywała najsławniejszym i największym księgozbiorom europejskim, drukarnia z 1581 r. (poprzednia założona w 1568 r.), w której tłoczono liczne wydawnictwa naukowe, w tym pierwsze na świecie czasopismo naukowe - „Institutio Literata” (>>>), a także tzw. Ekonomia (bursa). Druki toruńskie prawie nie ustępowały sławnym holenderskim elzewirom. Konkurencją dla protestanckiego Gimnazjum Akademickiego stało się założone w 1605 r. katolickie Kolegium Jezuickie, działające w duchu kontrreformacji, jednak nie osiągnęło takiej renomy, jak protestanckie Gimnazjum.

Poza tym był Toruń i jego terytorium miejskie (wynoszące w 2. poł. XVI w. 360 km²) miastem o rozwiniętym przemyśle. W kilku toruńskich-podmiejskich centrach przemysłowych (np. Lubicz, Przysiek, Kaszownik) działały m.in. browary, papiernie, gorzelnie, garbarnie, tartaki, folusze sukiennicze, kuźnie miedzi, stocznia i inne.

W drugiej połowie XVI w. Toruń rozpoczął tworzenie bastionowych obwarowań. Do 1634 r. miasto otoczono ośmioma bastionami; w ten sposób Toruń stał się jedną z kilku najpotężniejszych twierdz obronnych w Rzeczypospolitej, a dzięki swemu należytemu wyposażeniu obronnemu wzbudzał respekt wrogów i potrafił skutecznie odpierać najazdy.
W połowie XVII w. Toruń znów był bliski wielkością stolicy - tym razem Warszawie - i liczył około 18-20 tysięcy mieszkańców.

Po bez mała dwóch wiekach fortuna odwróciła się od miasta. Wojna ze Szwecją przyniosła Toruniowi na początku sukces i... legendy. Sukces - to odparcie po wielokroć przeważającego korpusu szwedzkiego w 1629 r. Mieszczanie toruńscy, dzięki królewskiemu przywilejowi posiadania własnego wojska, stoczyli wówczas z napastnikami bohaterską walkę (za wierność tę król Zygmunt III Waza kazał wybić specjalny medal pamiątkowy (tzw. talar oblężniczy), którego inskrypcja brzmi: Wierność i stałość ogniem doświadczona. Toruń przez nieprzyjaciół oblężony przy bożej pomocy mężnie przez obywateli obroniony d. 16 lutego 1629). Legendy - o Kocim Łbie i o Szwedku. W 1658 r. miasto przeżyło natomiast okupację szwedzką, ale najgorsze spustoszenie miało miejsce w 1703 r., odkąd nastąpił upadek miasta nigdy dotąd nie widziany.

Warowny, obroniony Toruń szybko podniósł się z uciążliwego pierwszego ataku Szwedów.
W r. 1636, po śmierci króla Jana Olbrachta w 1501, Toruń znów pogrążono w żałobie. Oto w protestanckim Kościele Mariackim (będącym wtedy główną świątynią Torunia) z ceremoniami i honorami chowano królewnę Annę Wazównę, protestancką siostrę Zygmunta III Wazy.
W sierpniu 1645 r. do tego kwitnącego wielkiego miasta zjechali najsłynniejsi europejscy teolodzy, aby zasiąść do pojednawczej rozmowy braterskiej – Colloquium Charitativum. Spotkanie, mające na celu zbliżenie katolików z protestantami, choć zakończyło się fiaskiem i każdy pozostał przy swoich poglądach, to stanowiło jednak jedno z najbardziej znanych i ważnych wydarzeń w dziejach Torunia. Zwłaszcza dla ówczesnych ludzi Zachodu toruńskie spotkanie stało się przedmiotem podziwu, a sam organizator, król Władysław IV Waza, urósł do rangi światłego i tolerancyjnego monarchy, Toruń zaś został w pamięci jako miasto tolerancji.

Jednak w mieście coraz bardziej zaczęły ujawniać się różnice wyznaniowe między panującym protestantyzmem a odżywającym w wyniku prowadzonej przez jezuitów kontrreformacji katolicyzmem. Narastające coraz bardziej napięcie doprowadziło w 1724 r. do wybuchu głośnego tumultu toruńskiego. Zaczął się niewinnie - uczniowie katolickiego kolegium jezuickiego pobili się z kolegami z protestanckiego Gimnazjum Akademickiego. Skutki jednak okazały się tragiczne - specjalna komisja królewska złożona z katolików wskazała winnych zajść tumultu toruńskiego - samych luteran; czternastu sąd skazał na śmierć, dziesiątkę ścięto w Toruniu łącznie z burmistrzem Johannem Gottfriedem Rösnerem.

Dalekosiężne skutki rebelii toruńskiej okazały się dla miasta fatalne: szlachta w całej Rzeczypospolitej bojkotowała zakupy od toruńskich kupców, wojska królewskie-saskie raz po raz grabiły miasto. Co więcej, wszystko to o mało nie spowodowało wojny religijnej europejskiej. Toruńscy ewangelicy słali bowiem swoje petycje na protestanckie dwory, w efekcie za nieszczęsnym Toruniem wstawili się królowie Danii i Anglii, car rosyjski i Fryderyk II z Prus. Interwencja zbrojna wisiała na włosku, jednak Warszawę, również dzięki intensywnym zabiegom królewskiej i watykańskiej dyplomacji, poparły Austria i Hiszpania; przygotowania do inwazji na Rzeczpospolitą zatrzymano. Gdyby nie to rozbiór Polski nastąpiłby może kilkadziesiąt lat wcześniej...
Tak więc zła sława Torunia, tak wiernego Rzeczypospolitej, w tejże samej była ogromna.

Pierwsze dziesięciolecia XVIII w. są okresem ciągłego upadku miast Rzeczypospolitej. Europejska wojna północna (1700-21) przyniosła także Toruniowi falę zniszczeń i rujnujących przemarszów obcych wojsk. Dla Torunia symbolicznym momentem rozpoczynającego się upadku był atak szwedzki w 1703 r., kiedy miasto doznało największych w swej historii zniszczeń: spaleniu uległ m.in. wspaniały Ratusz Staromiejski ze swoim dumnym zwieńczeniem wieży (>>>), reprezentacyjny Dwór Artusa i dziesiątki kamienic w Rynku. Upadkowi gospodarczemu Rzeczypospolitej towarzyszyło obniżenie poziomu kulturalnego jej mieszczaństwa. Jednak wyjątkiem w tej sferze był Toruń i dwa pozostałe wielkie miasta pruskie: Gdańsk i Elbląg. Toruń stopniowo podnosił się z upadku, razem z Gdańskiem stał się jednym z prężniejszych w Polsce ośrodków myśli wczesnooświeceniowej, w którym nadal funkcjonowało Gimnazjum Akademickie, działało grono uczonych mężów, towarzystwa naukowe i wydawano czasopisma naukowe. Wielkie miasta pruskie w XVIII w. odcinały się wyraźnie od reszty miast polskich, chociaż i one dalekie były od swej dawnej świetności.

Po słynnym tumulcie toruńskim w 1724 r. Toruń był w opozycji do polskiej polityki państwowej aż do II rozbioru w 1793 r. Toruń systematycznie walczył o utrzymanie autonomii ustrojowej Prus Królewskich i swojej, broniąc tym samym interesów politycznych i gospodarczych tej prowincji i swoich. W walce tej brał też udział Gdańsk, jednak mniej uparcie.
Taka polityka Torunia, podtrzymująca jego i prowincji autonomię, stała w opozycji do programu reform społeczno-ustrojowych Rzeczpospolitej; reformy w zamyśle centralizujące i wzmacniające władzę królewską i ograniczające autonomię Prus Królewskich, wysuwane były w 1763 r. przez stronnictwo polityczne "Familii" zgrupowane wokół magnackich rodów Czartoryskich i Poniatowskich. Więcej o polityce przedrozbiorowej Torunia wobec władz Rzeczypospolitej tutaj.

Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1772 r. nie objął Torunia i Gdańska.

Król Kazimierz Jagiellończyk w 1457 r. otworzył dla Torunia nowy etap jego dziejów. Rok ten był jednym z najważniejszych momentów zwrotnych w historii Torunia, który otrzymawszy od króla liczne przywileje stał się miastem wręcz autonomicznym w Rzeczypospolitej, o ogromnym znaczeniu politycznym, ale także gospodarczym i kulturalnym.

 

 

Toruń pod zaborem pruskim i w Księstwie Warszawskim (1793-1920)

Podczas drugiego rozbioru Toruń w 1793 r. przypadł Prusom. Jako jedyne miasto manifestujące, tym razem symbolicznie, swą wierność Ojczyźnie, Toruń protestacyjnie zamknął bramy miejskie. Na nic się to zdało - rozbiorcy sami je wyłamali. Gdy weszli, szybko zaprowadzili swoje porządki: żadnej własnej polityki miejskiej, żadnej republiki mieszczańskiej. Torunianie wiedzieli, że tracą samodzielność, ale nie zdawali sobie sprawy, że już na zawsze (więcej tutaj).

Wkrótce po I rozbiorze panujący król pruski Fryderyk II i jego następcy, forsował przeciw jeszcze polskiemu Toruniowi i Gdańskowi „swoją” Bydgoszcz, chcąc na tych terenach stworzyć z niej przeciwwagę gospodarczą dla pozostałych przy Polsce dwóch wielkich i ważnych miast. Popierano więc rozwój Bydgoszczy, tworzono przedsiębiorstwa państwowe, popierano zakładanie prywatnych, w końcu zbudowano Kanał Bydgoski – ważną drogę komunikacyjną. Względy natury politycznej kazały zaborcy utrudniać rozwój Torunia - miasta o silniejszej polskości, niż była nim bardziej zgermanizowana Bydgoszcz.
Dotąd kupiecki, pachnący piernikami, winem, zbożem i śledziami Toruń stał się twierdzą na granicy z Rosją. Potem było różnie: w grudniu 1806 r. do Torunia wkroczyły wojska napoleońskie, a miasto na długie miesiące stało się garnizonem i szpitalem, ponosząc wielkie straty, szkody i rekwizycje. Od 1807 r. nastały czasy Księstwa Warszawskiego, którego rząd w 1809 r. miał w Toruniu swoją siedzibę, a Toruń obok Warszawy, Poznania i Kalisza stał się tzw. miastem głównym Księstwa. W tymże roku miasto po raz drugi w historii samodzielnie odparło atak, tym razem austriacki. Przez kilka czerwcowych dni 1812 r. w Toruniu był Napoleon w drodze na Moskwę i m.in. zwiedzał miasto szukając śladów Kopernika, ale już rok później Rosjanie gonili Napoleona, któremu na pomoc bronić Torunia przybyły wojska bawarskie. Za każdym razem w czasie okresu napoleońskiego przez miasto ciągnęły nienasycone watahy wojsk, niszcząc i grabiąc majątki. Ostatecznie sprawa rozstrzygnęła się na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Na jego mocy Toruń znowu został przekazany Prusom, którzy po 1817 r. rozpoczęli przekształcanie miasta w potężną twierdzę. Z końcem XIX w. zyskała ona rangę I stopnia i stała się jedną z największych w Europie, której obiekty do dziś zachowane są w nienajgorszym stanie.

Powoli Toruń podnosił się z upadku; Prusacy postawili koszary, szpital, fortyfikacje, arsenały, dworce, pocztę, kilka fabryk, rzeźnię, drukarnię, sąd (ale też Prusacy bezpowrotnie zniszczyli, rozebrali cenne zabytki architektury - kościoły, kamienice, pałace, średniowieczne baszty, bramy i mury; więcej tutaj). Wszystko to w stylu neogotyckim, co przypominać miało o krzyżackich-niemieckich korzeniach tych ziem. I przypomina. Nie sposób nie zauważyć, że takie same neogotyckie czerwone domy jak tu, stoją jeszcze w Kolonii, Getyndze, Frankfurcie, Strasburgu, a nie stoją choćby w oddalonym o 50 kilometrów Włocławku.

Usiłowanie nadania miastu na wskroś niemieckiego charakteru, poza architektonicznymi akcentami, nie przyniosło zbytniego rezultatu. Ostoja polskiej propagandy i żywiołu polskiego na Pomorzu zagnieździła się właśnie w Toruniu, a była tym żywsza, im silniejszy był napór germanizacyjny. Tu działał Związek Plebejuszy, planujący na rok 1846 powstanie antypruskie, tu wydawano polską Gazetę Toruńską. W 1875 r. powstało Towarzystwo Naukowe, ośrodek walki z niemczyzną, o którego działalności, trwającej zresztą do dziś, mówić zaczęto we wszystkich krajach Europy. Razem działało prawie 40 polskich organizacji!
 

Toruń w państwie polskim (1920-...)

Biało-czerwona flaga załopotała na wieży ratuszowej 18 stycznia 1920 r., po 127 latach niewoli. Miasto uhonorowano godnością stolicy Województwa Pomorskiego w uznaniu zasług w walce o polskość Torunia i całego Pomorza w czasie zaboru pruskiego.
Miasto przeżyło wkrótce okres dynamicznego rozwoju (liczba ludności wzrosła ponad dwukrotnie w ciągu dwudziestolecia międzywojennego) połączonego z nowymi rozwiązaniami urbanistycznymi i architektonicznymi.
W latach 1920-1939 Toruń, wykorzystując atuty ośrodka władzy państwowej, uniknął nadmiernej ilości fabrycznych kominów i ogromnych skupisk robotników, co po II wojnie światowej okazało się zgubne. Toruń stracił tytuł miasta wojewódzkiego na rzecz, jak to argumentowano, bardziej robotniczo-proletariackiej Bydgoszczy, sprzyjającej nowej władzy socjalistycznej (więcej tutaj).
Dziś jednak miasto, liczące 205 tysięcy mieszkańców, jest siedzibą władz województwa kujawsko-pomorskiego - zarządu województwa, sejmiku wojewódzkiego, Urzędu Marszałkowskiego i innych. Jest też dużym ośrodkiem przemysłowym, kulturalnym oraz akademickim z największym i najstarszym na Północy uniwersytetem.