Toruń TOP

Największe atrakcje turystyczne Torunia i okolicy

Jesteś w: Strona główna » O Toruniu » Strefa Historia » Momenty zwrotne w historii Torunia

Momenty zwrotne w historii Torunia

Wydarzenia, decyzje, które określiły status i charakter Torunia na kolejne dekady i wieki.
Bez wątpienia jednymi z najważniejszych momentów w dziejach Torunia, decydujących o jego pozycji gospodarczej i politycznej na kilka stuleci, było przystąpienie do Hanzy przed 1280 r., wypowiedzenie posłuszeństwa swoim założycielom - Krzyżakom w 1454 r. oraz nadanie przez króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. przywilejów kazimierzowskich w 1457 r. określających podstawy prawne autonomicznego ustroju Torunia i różniące go od ustroju miast polskich w całym czasie jego przynależności do Rzeczypospolitej (do 1793 r.).

Z kolei dzisiejsza niska ranga Torunia to efekt decyzji Królestwa Prus z okresu rozbiorów, zwłaszcza z lat 1770 i późniejszych następstw włączenia Torunia do zaboru pruskiego w 1793 r.

Nadanie praw miejskich 1233 r.		Lokowany w ramach kolonizacji niemieckiej Toruń był na tych ziemiach pionierem władzy samorządowej i najważniejszym ośrodkiem kształtowania się poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa. Razem z lokacją Torunia i Chełmna w 1233 r. pojawił się zachodni, nowoczesny model miasta, różniącego się od wsi w sensie prawnym i gospodarczym. Ważniejsze jednak od tego były swobody, jakie chełmiński przywilej lokacyjny zapewniał, zupełnie nowatorskie i dotąd nieznane, dotyczące sądownictwa miejskiego, prawa własności i inych (więcej o tym tutaj), które następnie spowodowały pomyślny rozwój miasta i stanu mieszczańskiego toruńskiego. Od 1459 r. toruńska Rada pełniła rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim.

Przystąpienie do Hanzy przed 1280 r.		Włączenie Torunia do Hanzy - najważniejszej organizacji handlowej w średniowiecznej Europie - związane było z rolą miasta jako ośrodka handlowego i jego mieszkańców utrzymujących szerokie międzynarodowe kontakty handlowe. Do Hanzy - najważniejszej organizacji handlowej średniowiecza - należało Stare Miasto Toruń już kilkadziesiąt lat po lokacji, tj. przed 1280 r. W ten sposób bardzo szybko włączył się Toruń do systemu gospodarki europejskiej i stał się jej ważnym ogniwem. Jednocześnie ta siła mechanizmów gospodarki hanzeatyckiej potęgowała w każdej dziedzinie rozwój Torunia: ludnościowy, powierzchniowy, ekonomiczny, architektoniczny, kulturalny, artystyczny i społeczny, powodując wzrost siły politycznej Torunia i kształtując jego oblicze na kolejne stulecia. O znaczeniu Torunia świadczy m.in. fakt, że kilku torunian pełniło funkcję starszych kantoru Hanzy w Brugii. Stare Miasto Toruń jako najstarsze zwoływało zjazdy miast hanzeatyckich w ramach kwartału pruskiego, a jego przedstawiciele zawsze zasiadali jako pierwsi, przed przedstawicielami innych miast, w tutejszym Ratuszu Staromiejskim mieściło się archiwum Hanzy tegoż kwartału. Nawiązywanie do tradycji hanzeatyckiej i wolności Torunia będzie jeszcze bardzo silne w XVIII w., kiedy pojawią się plany ustanowienia Torunia wolnym miastem hanzeatyckim w okresie I rozbioru Polski. Z okresu przynależności Torunia do Hanzy pochodzi dziś największe dziedzictwo kulturowe Torunia.

Wypowiedzenie posłuszeństwa Krzyżakom i włączenie do Prus Królewskich 1454-1466		Pierwszym oficjalnym wyrażeniem sprzeciwu wobec władzy krzyżackiej w Prusach była wypowiedź burmistrza Starego Miasta Torunia, Hermana Rusopa, który podczas zjazdu przedstawicieli stanów pruskich w 1433 r. wezwał wielkiego mistrza krzyżackiego do zawarcia pokoju z Polską; jednocześnie zagroził, że w przeciwnym razie "społeczeństwo samo o pokój się zatroszczy i poszuka sobie takiego władcy, który zapewni bezpieczeństwo". Wkrótce Stare Miasto Toruń stało się głównym czynnikiem opozycji stanowej przeciw Krzyżakom i działając wspólnie z pozostałymi wielkimi miastami (Gdańskiem, Elblągiem, Chełmnem), zmierzało do zorganizowania formalnej organizacji antykrzyżackiej. Ostatecznie w 1440 r. na podstawie konceptu przygotowanego przez Radę Starego Miasta Torunia (a zwłaszcza burmistrzów Johana Huxera i Hermana Rusopa) doszło do zawiązania Związku Pruskiego - konfederacji miast i rycerstwa przeciw wzrastającemu uciskowi ze strony Krzyżaków, którego celem było wypowiedzenia posłuszeństwa i doprowadzenie do włączenia Prus do Królestwa Polskiego. Od 1453 r. w Toruniu mieściła się siedziba powołanej w tymże roku Tajnej Rady Związku Pruskiego, podejmującej ostateczne kroki do osiągnięcia ww. celów. Zapoczątkowane w Toruniu 6 lutego 1454 r. powstanie rozprzestrzeniło się na całe państwo krzyżackie, gdzie w ciągu miesiąca prawie wszystkie zamki znalazły się w rękach powstańców. Fizycznie rozpoczęła się polsko-krzyżacka wojna trwająca 13 lat, w której to Toruń był obok Gdańska jednym z głównych finansujących działania militarne, w których zresztą sam poprzez swoich zbrojnych brał aktywny udział. Wg wyliczeń historyków Stare Miasto Toruń na wojnę wydało 196 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat. W trakcie wojny Toruń pełnił niemal kierowniczą rolę w walce o realizację celów ogólnopruskich, jako główny ośrodek dla stanów pruskich, a także dla królewskiej władzy polskiej, stanowiąc jej rezydencję w czasie działań wojennych. W efekcie do miasta przybywały różnorodne poselstwa zagraniczne z papieskimi legatami na czele, które podejmowały tutaj inicjatywy mediacyjne. Przebieg wydarzeń politycznych w toku wojny wykazał, że Toruń stał się uznanym rzecznikiem interesów małych miast i rycerstwa Ziemi Chełmińskiej, pośrednikiem w wielu sprawach partykularnych i ogólnych między członkami Związku Pruskiego oraz między nimi a królem polskim, a także koordynatorem wielu poczynań politycznych, wojskowych i gospodarczych dotyczących Prus. Rada miejska utrzymywała ścisłe kontakty z królem i była informowana o wszystkich sprawach związanych z wojną. W 1466 r. w tym mieście, grającym główną rolę w doprowadzeniu do przyłączenia Prus Królewskich do Królestwa Polskiego, dokonano zakończenia wojny 13-letniej i zawarcia krzyżacko-polskiego układu pokojowego - II pokoju toruńskiego, zaprowadzającego nowy porządek na ziemiach pruskich.

Przywileje kazimierzowskie 1457 r.		Jeszcze w trakcie wojny 13-letniej król Kazimierz Jagiellończyk wydał dla Torunia fundamentalny dla jego przyszłego, wyjątkowego statusu dokument. Były to tzw. przywileje kazimierzowskie (privilegia casimiriana), które określiły podstawy prawno-ustrojowej niezależności i gospodarki Torunia aż do rozbioru Rzeczypospolitej i włączenia Torunia do Królestwa Prus w 1793 r.; stanowiły kamień węgielny potęgi Respublicae Thorunensis w następnych stuleciach.

Początek reformacji w Toruniu 1521 r.		Reformacja była kolejnym czynnikiem, która zmieniła Toruń na kilka stuleci. W wyniku królewskiego przywileju wolności wyznania (1558 r., król Zygmunt August) Toruń stał się miastem protestanckim aż do włączenia go do Królestwa Prus (II rozbiór Polski 1793 r.) i jednym z głównych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. Silne ruchy społeczne w 1521 r. (m.in. torunianie obrzucili kamieniami i zmusili do odwrotu legata papieskiego i towarzyszących mu biskupów, którzy usiłowali przed kościołem Świętojańskim spalić wizerunek Marcina Lutra i pisma uznane za heretyckie) w wyniku których wkrótce religią panującą w Toruniu stał się protestantyzm i na kolejne stulecia Toruń stał się jednym z najważniejszych miast protestanckich w Rzeczypospolitej. Ponadto elementem wyróżniającym Toruń spośród wielu innych miast polskich, był rozwój kulturalny i artystyczny na dużą skalę w okresie nowożytnym, w oparciu o zasady kultury i humanizmu protestanckiego.

Założenie Gimnazjum Toruńskiego 1568 r.		Założenie protestanckiego gimnazjum toruńskiego, funkcjonującego od 1594 r. w randze półuniwersyteckiej - akademickiej, najświetniejszej uczelni na terenie Prus Królewskich, było możliwie dzięki możliwościom finansowym bogatego miasta, a także ambicjom najświetniejszych w historii prezydentów Torunia: Johana i Heinricha Strobanda. To właśnie Gymnasium Academicum Thorunensis było tym centrum, które tworzyło wysoką rangę kulturalną, artystyczną Tounia, i wokół którego skupiało się środowisko naukowe, którego nie powstydziłyby się ówczesne uniwersytety europejskie. Więcej o Gimnazjum Akademickim i jego znaczeniu tutaj. W 1595 r. z inicjatywy burmistrza H. Strobanda podejmowano próby założenia w Toruniu uniwersytetu, które jednak nie powiodły się.

Tumult toruński 1724 r.		Tumult toruński słynny był przede wszystkim z faktu bycia jedynym przypadkiem niezwykle surowej ingerencji polskiej władzy państwowej w wewnętrzne sprawy religijne Torunia posiadającego szerokie uprawnienia samorządowe i przywilej wolności wyznania; ingerencja ta wynikała z ówczesnej polityki katolickiego króla Augusta II Sasa oraz presji wywieranej przez fanatyczne koła katolickie w ówcześnie nietolerancyjnej religijnie Rzeczypospolitej szlacheckiej, zmierzające do ukarania protestanckiego miasta, którego polityka i wolności były od dawna solą w oku polskiej szlachty katolickiej, zwłaszcza chełmińskiej i kujawskiej. Odtąd wrogość szlacheckiej Rzeczypospolitej wobec protestanckiego Torunia trwała aż do rozbiorów Polski. Inną kwestia był międzynarodowy wymiar tumultu toruńskiego: w wyniku nieproporcjonalnie surowego i stronniczego wyroku sądowego, Rzeczpospolita pogłębia w Europie opinię państwa nietolerancyjnego religijnie, z groźbą obcej interwencji zbrojnej włącznie. Więcej o tumulcie toruńskim tutaj.

Pierwszy rozbiór Polski 1772 r.		Pomimo, że Torunia pierwszy rozbiór Polski nie objął, to jednak dotknął go niezwykle boleśnie. Miasto już wcześniej podupadłe (począwszy od pamiętnego oblężenia szwedzkiego w 1703 r., poprzez przemarsze obcych wojsk w latach 1759-1762 w ramach wojny 7-letniej i w końcu gospodarczą blokadę Torunia w 1770-71 r. przez pruski tzw. kordon sanitarny), po 1772 r. popadło w wir najróżniejszych szykan ze strony Królestwa Prus. Na skutek pruskiej polityki zmierzającej do ucisku ekonomicznego Torunia i Gdańska - pozostałych jeszcze w granicach Rzeczypospolitej - nastąpił wręcz upadek gospodarczy tych miast. Miał to być środek do osiągnięcia celu - rujnowania gospodarczego tych dwóch ważnych, dużych miast i rozbudzanie w nich tendencji przyłączenia do Królestwa Pruskiego. Dzialania władz pruskich okresu między I a II rozbiorem Rzeczypospolitej, zmierzające do upadku gospodarczego i ekonomicznego Torunia, osiągnęły cel. Na skutek masowej emigracji liczba ludności spadła z ok. 10 tys. w 1772 r. do ok. 6 tys. w 1793 r. Nastąpiło zdecydowane ograniczenie toruńskiego handlu, produkcji rzemieślniczej oraz zubożenie szerokich kręgów mieszczaństwa, co odbiło się na stanie i wyglądzie większości kamienic i stanu zabudowy miasta. Rzeczywistość tę najtrafniej chyba opisał wybitny toruński historyk XIX wieku, Arthur Semrau: "Miasto zostało złamane na duszy i ciele i przemieniło się z dumnej Królowej Wisły w żebraczkę". Więcej o tym tutaj.

Drugi rozbiór Polski 1793 r.		24 stycznia 1793 r. do Torunia wkraczają wojska pruskie w wyniku II rozbioru Polski. Następuje definitywny koniec autonomicznej republiki mieszczańskiej Respublicae Thorunensis, Toruń bezpowrotnie stracił samorządność i niezależność oraz swą rangę prawno-ustrojową, został zrównany w prawach z innymi miastami. Liczba ludności spadła z ok. 18-20 tys. w XVII w. do 6 tys. Okres zaborów, trwający do 1921 r., diametralnie i trwale zmienił Toruń, powodując jego upadek z pozycji jednego z największych, najbogatszych, a przede wszystkim wyjątkowo samorządnego, niemal autonomicznego miasta, do roli dzisiejszej: przeciętnego miasta średniej wielkości. Dzisiaj Toruń jest jedynym miastem, które straciło swoją dawną silną pozycję i nie należy, jak w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, do jednego z kilku największych i najważniejszych miast (więcej: tutaj).

Okres napoleoński 1806-1815		Chociaż sam Napoleon Bonaparte przebywał w Toruniu w czerwcu 1812 r., to jednak okres napoleoński, bardzo wyraźnie zaznaczony w historii Torunia, rozpoczął się dla miasta już w końcu 1806 r., a trwał do Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. Epoka ta zapisała się w dziejach Torunia wyjątkowo źle, doprowadzając zubożałe miasto do większej ruiny. Duże zniszczenia zabudowy miejskiej, całkowita zagłada przedmieść, znaczne uszczuplenie zasobów materialnych ludności, utrata warsztatów pracy i straty ludnościowe osłabiły wyjątkowo siłę i tak słabego już miasta, nigdy nie zapłacone odszkodowania i należności doprowadziły jego gospodarkę do klęski. Nałożenie się zniszczeń na upadek eksportu zboża z Torunia i Gdańska dopełniło nieszczęścia. Do 1813 r. uciekła z miasta 1/3 zamożniejszych rzemieślników. W tym okresie nastąpiła duża degradacja i zubożenie zabudowy miasta – wiele bogatych dotąd kamienic gotyckich, renesansowych i barokowych podupadło do tego stopnia, że w ciągu następnych lat w wyniku ich remontów i przebudowy Toruń zatracił charakterystyczną dla bogatych miast północnych i dominującą tutaj architekturę gotycko-renesansową niderlandzką, zastąpioną istniejącym do dziś skromnym, nie wyróżniającym się stylem neoklasycystycznym, eklektycznym. Rozebrano też wiele obiektów poza murami, np. gotycki kościół św. Jerzego.

Twierdza Toruń po 1815 r.		Przekształcenie Torunia przez władze zaboru pruskiego w twierdzę obronną I stopnia, która z końcem XIX w. stała się jedną z największych w Europie, dopełniło procesu prowincjonalizowania Torunia jako ośrodka miejskiego: administracyjnego, przemysłowego, komunikacyjnego, społecznego itd. Ograniczenia budowlane wynikające z obostrzeń prawnych związanych z funkcją obronną Torunia, doprowadziły, że miasto objęte ciasnym pierścieniem fortyfikacji nie miało fizycznie przestrzeni rozwojowej. Z drugiej jednak strony nadany wtedy charakter wojskowy Torunia utrzymał się przez kilkanaście kolejnych dekad, a jego wyrazem - poza oczywistymi budowlami militarnymi - był rozwój urbanistyczny powodowany właśnie pełnioną funkcją. Więcej tutaj.

Włączenie Torunia do II Rzeczypospolitej 1921 r.		Do Polski, która po rozbiorach uzyskała niepodległość, Toruń został włączony tylko z częścią dawnych Prus Królewskich. Utworzyła ona teraz województwo pomorskie z siedzibą władz w Toruniu. Wojewódzka funkcja administracyjna, jaką Toruń uzyskał, w nowych warunkach prawnych i ustrojowych państwa zastąpiła i rekompensowała jego dawny, przedrozbiorowy wyjątkowy status prawno-ustrojowy, znaczenie polityczne, kulturalne, szerokie uprawnienia, autonomię i przywileje królewskie, decydujące o wysokiej randze i wyjątkowości miasta na tle innych. W okresie międzywojennym Toruń zamieszkiwała rzesza polskiej inteligencji, działaczy politycznych i społecznych. Miasto rozwinęło się przestrzennie i komunikacyjnie, ponad dwukrotnie wzrosła liczba mieszkańców. Poza ośrodkiem administracyjnym i naukowo-kulturalnym Toruń był też wielkim centrum wojskowym.

Okres PRL od 1945 r.		Tuż po zakończeniu II wojny światowej podjęto polityczną decyzję o przeniesieniu siedziby województwa pomorskiego z Torunia do bardziej proletariackiej Bydgoszczy, która stanowiła największe skupisko klasy robotniczej, co stanowiło podporę dla działalności Polskiej Partii Robotniczej i państwowych organów nowej władzy ludowej, w przeciwieństwie do tradycyjnie mieszczańsko-intelektualnego i opanowanego przez działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej Torunia. „Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – zanotowano w protokole z 1. września 1945 r. z plenum Komitetu Miejskiego PPR w Bydgoszczy słowa I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PPR, Antoniego Alstera. Decyzja ta i jej następstwa w decydujący sposób ukształtowały dzisiejszy Toruń. Wraz z degradacją Torunia do roli powiatu rozpoczęto przenoszenie wielu instytucji państwowych i administracyjnych z Torunia do Bydgoszczy. W powojennych dziesięcioleciach Toruń pozbawiony centralnie przyznawanych środków na inwestycje zastygł w rozwoju. Więcej o tym tutaj. Również w 1945 r. zrealizowano przedwojenne projekty utworzenia w Toruniu uniwersytetu. Sprzyjała temu repatriacja polskiej kadry naukowej przede wszystkim z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, które teraz znalazło się poza granicami Polski. Ostatecznie po 350 latach od pierwszej próby utworzenia uniwersytetu w Toruniu udało się to teraz, a Toruń stał się pierwszym ośrodkiem uniwersyteckim w północnej Polsce. Więcej tutaj.