Dziś najbardziej zabytkowym i nastarszym cmentarzem toruńskim jest nowy cmentarz św. Jerzego, ul. Gałczyńskiego 41. W obecnej formie powstał w 1811 r. i bezpośrednio nawiązuje do pierwotnego cmentarza istniejącego od XIII w. do 1811 r.

 

• Cmentarz św. Jerzego tutaj

 

• Cmentarze powstałe w XIX i XX wieku tutaj

 

• Cmentarze zapomniane i zdewastowane tutaj

 

• Cmentarz żydowski tutaj

 

• O kwestach na renowację zabytkowych nagrobków tutaj

 

"

Mapa wybranych cmentarzy toruńskich.

Powiększ mapę

W pierwszym okresie istnienia Torunia (jak i każdego miasta średniowiecznego) chowano zmarłych najczęściej w podziemiach kościołów oraz na przyległych doń placach (kościoła św.św. Janów, kościoła Mariackiego, kościoła św. Jakuba i kościoła św. Mikołaja). Z biegiem czasu, gdy na skutek braku wolnych miejsc kościoły i okalające je tereny stały się cmentarzami ekskluzywnymi, głównymi miejscami pogrzebowymi stały się cmentarze przy kaplicach położonych u wylotu głównych bram miejskich, poza murami miejskimi. W 1794 r. władze miejskie wydały zakaz grzebania zmarłych w mieście w obrębie murów miejskich. Z kolei w czasie Księstwa Warszawskiego (1807-1815), w trakcie rozbudowy twierdzy, zlikwidowano wszystkie budowle w pasie umocnień, w tym także cmentarze. Po tych wydarzeniach założono nowe miejsca grzebania zmarłych, już w większej odległości od zwartej zabudowy, na ówczesnych odległych przedmieściach.

Do XVI w. cmentarze pozostawały we władaniu kościoła katolickiego, potem służyły przede wszystkim wyznawcom różnych odłamów reformacji i innych religii.

Materialna substancja najstarszych - średniowiecznych i nowożytnych toruńskich cmentarzy uległa niestety bezpowrotnemu zniszczeniu już w początkach XIX w.; nie dostrzegano wówczas wartości cmentarzy i nagrobków jako świadectw dawnej przeszłości i dzieł o walorach artystycznych, tak więc długie i ciekawe dzieje cmentarzy w Toruniu znajdują stosunkowo niewiele potwierdzenia w ich zachowanej substancji materialnej.

Najznamienitszym miejscem pochówku w Toruniu był Kościół św.św. Janów i teren przylegający, toteż już w średniowieczu zaczęło brakować tu miejsc i od XV w. chowano tu jedynie przedstawicieli poczesnych rodzin patrycjuszowskich i protektorów kościoła. Obecnie nie ma już żadnych widocznych pozostałości po cmentarzu przykościelnym, natomiast we wnętrzu zachowała się znaczna liczba tablic, epitafiów i płyt nagrobnych.

W Kościele Mariackim do 1557 r. chowano katolików, potem jako świątynia protestancka kościół był dostępny dla patrycjatu Torunia (zachowało się wiele epitafiów, tablic i nagrobków z okresu reformacji, jednoczesnie będących dobrymiu dziełami sztuki); tutaj także pochowano królewnę Annę Wazównę. Gdy zabrakło miejsca wewnątrz kościoła zmarłych chowano pod krużgankami przykościelnymi, gdzie w połowie XVII w. powstały wczesnobarokowe, nie zachowane już kaplice grobowe. Po tumulcie toruńskim w 1724 r. kościół przeszedł z powrotem w ręce katolików (Bernardynów), gdzie chowano m.in. polską szlachtę.

Podobnie wykorzystywany w tym względzie był nowomiejski Kościół św. Jakuba, w latach 1557-1667 protestancki, jednak we wnętrzu nie zachowały się żadne epitafia z tego okresu. Dawne, zachowane tablice nagrobne umieszczono obecnie wokół Kościoła, zostawiając je na pastwę zmiennych warunków atmosferycznych >>>.
Jedyną świątynią toruńską, która nie oparła się naciskowi reformacji i przez cały cas swojego istnienia pozostała katolicka, był kościół św. Mikołaja; niektóre z nagrobków tej świątyni (po jej rozbiórce) przeniesiono do Kościoła Mariackiego.

Pierwszy cmentarz przedmiejski (tzw. stary cmentarz św. Jerzego) założono już w XIII w. przy zespole szpitala dla trędowatych i kościoła św. Jerzego, jednak w średniowieczu był on traktowany (podobnie jak pozostałe cmentarze przedmiejskie) jako miejsce najniższe rangą, natomiast już od końca XVI w. (odkąd na polecenie burmistrza Heinricha Strobanda zwiększyła się dbałość o cmentarz, który w XVIII w. był najpiękniejszym cmentarzem poza murami miejskimi z okazałymi kaplicami i nagrobkami fundowanymi przez zamożne rody patrycjuszowskie) chowano tu ludzi lepszych stanów; w 1724 r. w kościele św. Jerzego pochowano m.in. burmistrza Johana Gottfrieda Rösnera, ściętego w oskarżeniu za doprowadzenie do głośnego tumultu toruńskiego. Po wydarzeniach tumultu toruńskiego w 1724 r., gdy protestanci toruńscy zostali pozbawieni swojej głównej świątyni - Kościoła Mariackiego, byli chowani właśnie w Kościele św. Jerzego lub na tutejszym cmentarzu. Po likwidacji kościoła i cmentarza w 1811 r. część płyt nagrobnych przeniesiono m.in. do Kościoła Ducha św. (wtedy był to kościół ewangelicki), a także na cmentarze w podtoruńskim Grębocinie i Górsku. Dziś jego kontynuacją jest tzw. nowy cmentarz św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego.
Patrz też: Toruń nieistniejący.

Kolejnym przedmiejskim kościołem był Kościół św. Wawrzyńca ze szpitalem, dla potrzeb którego powstał cmentarz, który później, do początku XIX w., służył katolikom z Chełmińskiego Przedmieścia, Mokrego i Rubinkowa (o Chełmińskim Przedmieściu tutaj).

Trzecim budynkiem sakralnym poza murami miejskimi był Kościół św. Katarzyny, z wyglądu raczej kaplica dla otaczającego go cmentarza, służącego mieszkańcom Nowego Miasta Torunia; po zniszczeniu tego cmentarza ludność nowomiejska korzystała ze starego cmentarza Benedyktynek na Winnicy (obecnie między ul. Lubicką i Winnicą).  

W XIX wieku na skutek rozbudowy umocnień twierdzy zniszczone zostały w całości wszelkie zabudowania przedmieść toruńskich, łącznie z kościołami i cmentarzami (patrz: Toruń nieistniejący). Nowopowstałe cmentarze w XIX wieku zlokalizowane były w nieco większej odległości od historycznego centrum Torunia i większość z nich istnieje do dziś. Założone wtedy cmentarze służyły różnym grupom wyznaniowym i narodowościowym zamieszkałym w mieście. 

Pomnik Dziecim Polskim Ofiarom Faszyzmu

 

W 1891 roku, zastępując Bożą Mękę, utworzono dla Mokrego obecny cmentarz komunalny nr 2 im. Bohaterów II Wojny Światowej przy ul. Grudziądzkiej 129/137 (róg ul. Grudziądzkiej i Wielki Rów); znajduje się tu m.in. około 1100 grobów osób zamordowanych w pobliskim Obozie Pracy Wychowawczej (Arbeitserzienhungslager) i Centralny Obóz Przesiedleńczy (Umwandererzentrallager Thorn) tzw. Szmalcówka w czasie II wojny, po II wojnie przeniesiono tutaj także ciała żołnierzy i jeńców radzieckich ze Stalagu XXc oraz ludności żydowskiej, która zginęła poza Toruniem; w 1997 roku przeniesiono tu tablice pamiątkowe z rozebranego Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej (patrz: Toruńskie pomniki)

 

Jako miejsce pamięci narodowej cmentarz zawiera:

- mogiła zbiorowa 711 zamordowanych Polaków (w tym mogiły indywidualne Anastazji Penisa oraz Stanisława Pepińskiego)
- mogiła 91 Polaków zamordowanych na tzw. Szmalcówce
- mogiła z pomnikiem 334 zamordowanych polskich dzieci (pomnik Dziecim Polskim Ofiarom Faszyzmu)
- mogiły zbiorowe dzieci polskich zamordowanych w 1939 r. na tzw. Szmalcówce
- mogiła 140 Polaków zmarłych podczas powrotu z obozów koncentracyjnych
- mogiła z pomnikiem w miejscu złożenia prochów Polaków pomordowanych na Barbarce
- mogiła pomordowanych Żydówek
- mogiła 541 żołnierzy AR poległych w 1945 r. oraz Zachara Miernikowa

Cmentarz wpisany do rejestru zabytków.

Trzecim cmentarzem założonym w 1811 roku był cmentarz Elsnerów. Założono go jako cmentarz prywatny dla głównych inicjatorów, rodziny Elsnerów, ówcześnie dzierżawcy należącego do miasta majątku na Bielanach. Zapoczątkowały go dwa groby Elsnerów przeniesione ze starego, zlikwidowanego cmentarza św. Jerzego, m.in. Johanna Theodora Elsnera zm. w 1803 r.; w 1866 roku magistrat podjął decyzję o zamknięciu cmentarza na Bielanach; w 1894 roku wybudowano stację wodociągów, na terenie której w postaci parku znajdują się pozostałości dawnych grobów.

Cmentarz zajmuje powierzchnię 0,02 ha. Dostępny jest tylko w ramach zwiedzania stacji wodociągowej.

 Kaplica cmentarna z 1841 r., spalona w 2008 r.

 

W 1817 roku odbył się pierwszy pogrzeb ewangelicki na istniejącym do dziś cmentarzu na Jakubskim Przedmieściu (Jakubskie Przedmieście, ul. Antczaka; dziś drugi najstarszy istniejący cmentarz w Toruniu), obok którego powstał w 1838 roku cmentarz katolicki parafii św. Jakuba, w wyniku czego powstało wspólne założenie cmentarne, służące dwóm grupom wyznaniowym; od 1945 r. cały cmentarz służy parafii katolickiej.

Niestety nie zachowały się tu żadne groby z XIX w., gdyż po 1945 r. wiele z nich zostało przerabianych na nowe, katolickie, zwłaszcza po oficjalnej likwidacji ok. 1965 r. części ewangelickiej. Najstarszym wymienianym jeszcze w 1987 r. był nagrobek A. Engelhardt (zm. 1890 r.), obecnie też nieistniejący.

W 2008 r. spaleniu uległa zabytkowa kaplica-kostnica z 1841 r. stojąca na terenie  cmentarza.

Wśród osób wybitnych pochowanych na tym cmentarzu należy wymienić m.in.:

Ignacego Danielewskiego (pomorskiego działacza narodowego, literata),

Antoniego Brejskiego (1867-1929, red. naczelnego zaśłużonej w czasie zaborów Gazety Toruńskiej, 

Jana Brejskiego (1863-1934, działacza narodowego na Pomorzu i polonijnego w Niemczech, wojewody pomorskiego),

Tadeusza Czeżowskiego (1889-1981, filozofa, profesora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika),

Mjra Armii Krajowej Bolesława Usów (1913-1954, ps. Konar, kawaler krzyża Virtuti Militari),

Adama Sorokę Zbijewskiego  (1893–1964, oficera WP 1918-1921, odznaczonego m.in. Virtuti Militari i krzyżem walecznych.

Cmenatrz zajmuje powierzchnię 2,9 ha.

 

 

 

 

 

Obok powyższego cmentarza (między ul. Antczaka, Pułaskiego, Konopackich) znajdował się cmentarz żydowski, o starszym rodowodzie (sprzed 1723 roku), położony na niewielkim wzniesieniu zwanym niegdyś Judenberge.

Cmentarz przetrwał II wojnę światową (Niemcy wprawdzie zamierzali zniszczyć nekropolię, jednak plany te nie zostały zrealizowane), w 1949 r. miał miejsce ostatni pochówek i dopiero lata PRL przyniosły dewastację cmentarza: w 1956 r. cmentarz przejął Zarząd Zieleni Miejskiej, pomniki były masowo kradzione i wykorzystywane przez zakłady kamieniarskie, a w 1966 roku zapadła decyzja o jego likwidacji, którą przeprowadzono w 1975 roku niezgodnie z prawem, bo nie minęło 40 lat od ostatniego pochówku; jeszcze wtedy na zachowanych nagrobkach można było znaleźć nazwiska żydowskich mieszkańców Torunia, w tym te bardzo znane, jak choćby rodziny Jacobich, którzy przed wojną mieli jeden z największych w Toruniu zakładów fotograficznych, był tu również grób Zwi Hirscha Kalischera, myśliciela, który jako pierwszy w połowie XIX wieku zaczął głośno mówić o powrocie Żydów do Izraela, czym zdobył sobie wielką sławę.

W momencie decyzji o likwidacji znajdowało się na cmentarzu około 60–80 grobowców z marmuru i innych kamieni. Niektóre groby były bardzo okazałe i świadczyły o zamożności pochowanych tam Żydów. Wszystko, co tam się znajdowało, zostało rozebrane. Część kamieni nagrobkowych przewieziono do Zakładu Kamieniarskiego Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej przy ul. Szosa Chełmińska, a część pod osłoną nocy w przeciągu kilku dni po prostu rozkradziono. Cały teren zniwelowano, zasiano trawą i dziś stanowi on zielony teren rekreacyjny.

 

O tym, jak wyglądała ta nekropolia przed 1975 rokiem, wiemy dzięki inwentaryzacji cmentarza, sporządzonej przez Bohdana Horbaczewskiego z Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu. Spisane wówczas zostały personalia zmarłych, wykonano fotografie nagrobków. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodziła z 1847 roku i należała do Meira Gurmana.

Do lat dziewięćdziesiątych XX w. zachował się jeszcze drewniany dom przedpogrzebowy z resztkami ornamentyki. Budynek ten zniknął z krajobrazu miasta wkrótce po wpisaniu terenu cmentarza do rejestru zabytków w 1991 r.

Do dziś zachowały się jedynie fragmenty bramy cmentarnej z 1925 r., wpisane do rejestru zabytków. 

Zajmuje powierzchnię 0,70 ha.

Cmentarz był podzielony na cztery kwatery, porośnięty drzewami. W jego obrębie znajdował się dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie stróża, gospodarstwo ogrodnicze, pracownia kamieniarska, stajnia i wozownia.

 

Tymczasem pierwszy cmentarz żydowski w Toruniu powstał ok. 1640 r. po lewej stronie Wisły, na Kępie Bazarowej. Nekropolia została zamknięta ok. 1830 r., podczas rozbudowy twierdzy toruńskiej. Obecnie po cmentarzu nie pozostał żaden ślad.

W 1854 roku powstał cmentarz staroluterański na Chełmińskim Przedmieściu (Chełmińskie Przedmieście, między ul. Matejki, Gałczyńskiego, Moniuszki), który po 1945 roku przejęła gmina ewangelicko-augsburska; opuszczony przez rodziny, zaniedbany i zarośnięty niszczał coraz bardziej, a w 1992 roku władze miasta podjęły decyzję o jego likwidacji z przeznaczeniem terenu na skwer, choć nie minęło 40 lat od ostatniego pochówku, jak nakazuje prawo. Niektóre nagrobki zostały przeniesione na cmentarz św. Jerzego, gdzie stworzono niewielkie lapidarium, jednak pozostawiane bez opieki podlegają tam dewastacji. 

Teren dawnego cmentarza nie jest upamiętniony, chociaż sam obszar został wpisany do rejestru zabytków na rok przed niezgodną z prawem likwidacją przez władze miasta.

W 1918 roku powstał cmentarz parafii NMP przy ul. Wybickiego 78/80 / Żwirki i Wigury o powierzchni 5 ha. Cmentarz katolicki dla Chełmińskiego Przedmieścia i Bielan.

Najstarsze groby zachowały się w południowej części cmentarza i pochodzą z lat 30-tych XX w oraz wzdłuż głównych alei.

Pochowano tu m.in. kpt. rezerwy piechoty Wojska Polskiego, Jana Drzewieckiego (1898-1942) zamordowanego przez Niemców.

Jako miejsce pamięci narodowej cmentarz zawiera mogiłę zbiorową 300 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 roku. Ma ono postać wolnego terenu z wzniesionym w centralnym punkcie pomnikiem, nawiązującym formą do piramidy. Również po wschodniej stronie swoje miejsce pochówku posiadają Redemptoryści.

Na tym cmentarzu pochowany jest też m.in. Marian Rose (1933-1970), toruński żużlowiec, drużynowy mistrz świata, którego imię nosi stadion żużlowy Motoarena Toruń.

Większość  nagrobków pozbawiona jest wyróżniających je walorów artystycznych. Są to współczesne, masowe wyroby. 

 

 

Piotr Wróblewski (1839-1928) uczestnik powstania styczniowego

 

 

Groby żołnierzy polskich poległych w wojnie 1920 r.

 

Nagrobek wykonany w niecodziennym materiale - czerwonym piaskowcu, 1931

 

 

 

 

 

 

W latach 1816-1839 istniał na płd.-zach. od Kaszownika cmentarz garnizonowy o powierchni 0,5 ha (350 prętów reńskich) przeznaczony dla żołnierzy armii pruskiej garnizonu Twierdzy Toruń. Teren, na którym ustanowiono ten cmentarz należał przed 1807 r. do Christiana Georga Elsnera (patrz wyżej pkt. 4; który był też właścicielem dużego folwarku Geretowo); w tymże 1807 r. został zarekwirowany przez wojsko, następnie po likwidacji Księstwa Warszawskiego i włączeniu Torunia ponownie do Królestwa Prus, teren pozostał nadal w rękach wojska, teraz pruskiego. Umową z 1816 r. między władzami miasta a garnizonem toruńskim Elsner otrzymał odszkodowanie za część teren zajęty na cmentarz, a pozostała część nieruchomości została mu zwrócona.

 

Jednak w związku z ciągłymi roszczeniami Elsnera i wyrokiem sądowym cmentarz ten, z ok. 2 tys. grobów, w 1839 r. został zlikwidowany, działka przekazana właścicielowi. Wtedy, w niedalekiej odległości, założono nowy (obecny) cmentarz wojskowy (garnizonowy) na Mokrem, dziś pod nazwą cmentarz komunalny nr 1, przy ul. Grudziądzkiej 22/30. 

W latach 70. XX wieku w związku z budową ul. Przy Kaszowniku zlikwidowano południową część cmentarza ze starą kaplicą.

 

Na środku znajduje się krzyż z lat 40. XIX wieku fundacji cesarza pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, zdobiony dwiema plakietami z twarzą Chrystusa.

Najstarszy zachowany grób pochodzi z 1861 roku; ponadto znajduje się tu wiele grobów żołnierzy polskich poległych w wojnie polsko-sowieckiej w 1920 roku (m.in. Gerarda Pająkowskiego, powstańca wielkopolskiego oraz żołnierzy z Kaszubskiego Pułku Strzelców poległych w walkach w okolicach Nieszawy), radzieckich w 1945 roku, żołnierzy wehrmachtu, także groby rodzin emigrantów z Rosji, którzy schronili się w Toruniu po rewolucji październikowej. Pochowano także jeńców francuskich, którzy w latach 70. XIX wieku budowali forty twierdzy Toruń (dziś po mogile nie ma niestety śladu). 

Tutaj znajduje się m.in. mogiła Hugo Morycińskiego (1904-1973, znanego reżysera teatralnego, twórcy Festiwalu Teatrów Polski Północnej; patrz też: Teatr im. W. Horzycy), Witolda Łukaszewicza (1911-1975, historyka, prof., rektora UMK), Moniki Dymskiej (1918-1943, działaczki ruchu oporu), Eugeniusza Przybyła (1892-1975, artysty-malarza, bibliofila, kolekcjonera), Janiny Przybyłowej (1892-1972, bibliofila, pedagoga) i in.

Cmentarz wpisany do rejestru zabytków.

 

Jako miejsce pamięci narodowej cmentarz zawiera:

- mogiła 22 lotników m.in. z 4. Pułku Lotniczego w Toruniu
- grób 43 mieszkańców Torunia
- kwatera 52 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego poległych w 1945 r.
- mogiła zbiorowa poległych 630 żołnierzy Armii Radzieckiej

- mogiła zbiorowa 522 żołnierzy Armii Radzieckiej
- mogiła i obelisk majora Armii Radzieckiej Gieorgija Nikołajewicza Wołodina
- mogiła poległego w 1920 r. plutonowego Gerarda Pająkowskiego
- pole grzebanie żołnierzy polskich poległych w latach 1918-1921
- kwatera 56 żołnierzy polskich poległych w 1939 r.
- kwatera z mogiłami poległych w latach 1914-1918 na której znajduje się głaz pamiątkowy z napisem DEN GEFALLENEN DES WELTKRIEGES 1914-1918 (poległym w czasie wojny światowej 1914-1918)
- mogiła zbiorowa 27 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 r.
- mogiła zbiorowa 36 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 r.
- mogiła zbiorowa 541 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945

- groby żołnierzy angielksich - jeńców wojennych przetrzymywanych w Stalagu XX w Toruniu w 1940-1944 r., ponadto jeńców francuskich, włoskich.

 

 

W 1888 roku z inicjatywy rządu Bawarii na zaniedbanym terenie pochówku założono cmentarz żołnierzy bawarskich poległych i zmarłych w 1813 roku. Pochowano tu ok. 922 żołnierzy z Bawarii, którzy w koalicji z wojskami napoleońskimi bronili Torunia przed Rosjanami (większość z nich zginęła w wyniku chorób i głodu). Pierwotnie cmentarz miał znaczne wymiary (ok. 128 x 64 m), jednak w okresie zaboru pruskiego został zdewastowany i zapomniany, dopiero w latach 20. XX w. został oczyszczony i uporządkowany przez nowe władze polskie. Niestety zmiana sytuacji politycznej po II wojnie światowej doprowadziła do likwidacji cmentarza, a budowa na jego miejscu szkoły zatarła ślady zostawiając szczęśliwie jedynie pomnik Żołnierzy Bawarskich.

Inne pomniki toruńskie tutaj.

 

Najstarszy nagrobek na cmentarzu

 

Wnętrze kaplicy grobowej rodziny Jaugsch

 

 

ul. Poznańska 104/108 na Podgórzu

Cmentarz istnieje na miejscu XVI-wiecznego kościoła św. Anny - parafialnej świątyni podtoruńskiego wtedy miasta Podgórza.
W 1813 r. kościół wraz z całym Podgórzem spalono przygotowując Toruń do obrony przed wojskami rosyjskimi podążającymi za wycofującą się z Moskwy armią Napoleona (patrz: Toruń napoleoński). Na przedmieściach Torunia rozebrano i spalono wtedy wszelką zabudowę mogącą dawać osłonę i schronienie atakującym. 

 

Po 1813 r. założono tu cmentarz ewangelicki. Zachowały się jego pozostałości o pow. 0,66 ha, na którym stoją monumentalne 3 rzeźby sceny Ukrzyżowania, ustawione po I wojnie światowej na przypuszczalnym miejscu dawnego Kościoła św. Anny. Figury te są dziełem wykonanym we Francji przez związek artystów departamentu Meuse w Lotaryngii. Jest to jedyna taka kompozycja na cmentarzach toruńskich.

 

Poza Ukrzyżowaniem kolejnym wyróżniającym ten cmentarz elementem jest kaplica nagrobna, również jedyna tego typu w Toruniu. Obiekt ten, upamiętniający miejsce pochówku rodziny Jaugsch - jednej z najbogatszych w przedwojennym Toruniu, właścicieli Wytwórni Bekonów i Szynek - zbudowany jest na planie kwadratu i przykryty kopułą. Znajduje się w północno-wschodniej części cmentarza. Wewnątrz kaplicy umieszczono figurę Żałobnicy, trzymającej w objęciach urnę.

 

Obecnie na cmentarzu jest dużo grobów z okresu międzywojennego, natomiast nieopodal wspomnianego Ukrzyżowania znajduje się grobowiec rodziny Thoms, zasłużonej dla Podgórza, właścicieli miejscowego browaru.

Najstarszymi nagrobkami są: żeliwny krzyż, obrośnięty przez drzewo upamiętniający zmarłych Ignacego Gryczyńskiego (1807-1855) i Maryannę Gryczyńską (1816-1884).

 

Położenie cmentarza na urozmaiconym terenie terasami opadającym w części zachodniej oraz wiele zachowanych przedwojennych stylowych nagrobków, metalowych kutych ogrodzeń często secesyjnych czy neogotyckich, nadają specyficznego klimatu temu cmentarzowi.

Cmentarz wpisany do rejestru zabytków.

Dawny cmentarz to dzisiaj zarośnięty dzikimi krzakami teren

Powstał w 1845 r. dla gminy ewangelickiej Podgórza. W 1894 r. powiększony.

Funkcjonował do 1945 r., później zapomniany, zaśmiecony zarósł dziką roślinnością.

W marcu 2014 r. z inicjatywy stowarzyszenia "Nasz Podgórz", grupy "Tak Trzeba" oraz Zespołu Szkół nr 15 w Toruniu rozpoczęto porządkowanie terenu cmentarza (wywóz śmieci, wycinka dzikiej roślinności).

Zajmuje powierzchnię 0,36 ha.

Cmentarz założono ok. 1900 r. dla mieszkańców Podgórza wyznania ewangelickiego, jako nowy cmentarz - cmentarz stary przy ul. Poznańskiej 114 funkcjonował od ok. 1845 r., uległ też powodzi wiślanej w 1888 r.

Pod koniec stycznia 1945 r. pochowano na nim zmarłych w następstwie wybuchu pociągu z amunicją na Podgórzu, a także niedobitki niemieckich formacji wojskowych broniących się przed Armią Czerwoną.

Funkcjonował do 1945 r., później, wobec odpływu ludności ewangelickiej niemieckojęzycznej, zapomniany, zaśmiecony zarósł dziką roślinnością.

Zajmuje powierzchnię 0,55 ha.

Przetrwały także pozostałości po XIX-wiecznym cmentarzu przy ul. Łącznej 38 na Stawkach, zajmującym pow. ok. 0,17 ha. Jest to cmentarz ewangelicki, powstały przed 1878 r. (wtedy po raz pierwszy pojawia się na starych mapach).

Chowano tu zmarłych ze Stawek, a do 1920 r. także żołnierzy niemieckich zmarłych tragicznie podczas służby i ćwiczeń wojskowych lub z przyczyn naturalnych.

Cmentarz funkcjonował do 1945 r. Później zapomniany zarósł dziką roślinnością.

Cmentarz jest jedną z nielicznych pamiątek po istnieniu protestanckich potomków osadników olęderskich, którzy założyli wieś Stawki w XVII/XVIII w.

Pozostałości cmentarza menonicko-ewangelickiego o pow. ok. 0,22 ha z końca XVIII w. znajdują się na Rudaku, ul. Rudacka 27.

Była to nektopolia, na której chowano Olendrów wyznania mennonickiego, którzy zasiedlali Rudak od 1603 r., później też ewangelików. Funkcjonowała do 1945 r., później zapomniany, zaśmiecony zarósł dziką roślinnością.

W 1994 r. na cmentarzu były dwa żeliwne ogrodzenia mogił, w 2009 r. już tylko jedno (Irmgardy Franke z 1924 r.), poza tym zachowało się 120 obmurowań mogił. Na czternastu nagrobkach zachowały się napisy pozwalające na identyfikację pochowanych osób.

Najstarszy zachowany nagrobek to wspomniana powyżej stela upamiętniająca Friedricha Hinklera (1814-1872).

W kwietniu 2013 r. z inicjatywy stowarzyszenia "Nasz Podgórz", grupy "Tak Trzeba" rozpoczęto porządkowanie terenu cmentarza; prace kontynuowano też w 2014 r.

Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1872 r.

 

Pomnik W Hołdzie Bohaterom Armii Radzieckiej

W 1976 r. powstała obecnie największa toruńska nekropolia - Centralny Cmentarz Komunalny, zlokalizowany przy północnych granicach miasta (ul. Grudziądzka 192), na terenie dawnego folwarku Geretowo, o pow. 59 ha.

Historia jego sięga jednak schyłku I wojny światowej, kiedy to pojawiły się pierwsze koncepcje stworzenia cmentarza w rejonie ul. Sienkiewicza lub Kozackich Gór. W okresie międzywojennym rozważano projekt I. Tłoczka o lokalizacji tego cmentarza w otoczeniu Fortu II lub w zachodnich częściach Kozackich Gór; tym samym miał stanowić przedłużenie cmentarza przy ul. Wybickiego / Żwirki i Wigury. Po wschodniej stronie miało powstać spółdzielcze osiedle mieszkaniowe. Cmentarz miał mieć 3 wejścia i założenie koncentryczne, umiejscowienie w rekreacyjnym otoczeniu z parkiem, stawem, stadionem itp. Jednak w 1932 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zdecydowało o budowie tu osiedla tanich domów. Nowa idea lokalizacyjna pojawiła się w 1935 roku i zakładała umiejscowienie cmentarza w dzisiejszym miejscu. Projekt zrealizowano dopiero w latach 70. XX wieku.

 

Jako miejsce pamięci narodowej cmentarz zawiera mogiłę zbiorowa 24 harcerzy polskich (1939 r.), 2 żołnierzy polskich (1939 r.), kaprala Stefana Ratajczaka (1939 r.), oraz 3 żołnierzy Armii Radzieckiej (1945 r.) ekshumowanych z terenu Torunia.

ul. Owsiana 57, Toruń-Wrzosy

Powstał między 1892 a 1909 r. na terenie dawnego przysiółka Dreiangel. Nie posiada nagrobków o wyróżniających się walorach artystycznych. Najstarszy zachowany nagrobek upamiętnia Stefanię Frankowską (zm. 1937).

Zajmuje powierzchnię 0,53 ha.

ul. Turystyczna 49-51, Toruń-Kaszczorek

Cmentarz założony w 1848 r. Zastąpił stary cmentarz zlokalizowany przy kościele pw. Podwyższenia Krzyża Św. Najstarsze nieliczne groby pochodzą z 1. poł. XX w.

Zajmuje powierzchnię 1,59 ha.

Żeliwny krzyż z 165 r. na nagrobku Emilii Tilk

ul. Przysiecka 13, Toruń-Barbarka

Cmentarz powstał w 1842 r. wraz z budową obecnej kaplicy św. Barbary, zastępującej poprzednią w tym miejscu. 

Najstarszy nagrobek: żeliwny krzyż upamiętniający zmarłą w 1865 r. Emilię Tilk. Tuż obok krzyż żeliwny Heinricha Tilka zmarłego w 1879 r. Był on dzierżawcą młyna na Barbarce i inicjatorem budowy obecnej kaplicy. Są to jednocześnie najcenniejsze elementy-nagrobki cmentarza, otoczone kutym metalowym ogrodzeniem. Na spodzie pionowego ramienia obu krzyży umieszczono wizerunek Tanathosa.

Cmentarz niewielki, zajmuje pow. 0,12 ha, mieści ok. 40 grobów.

Wpisany do rejestru zabytków.

ul. Poznańska 146/146

Cmentarz założony w 1937 r., posiada niewiele zachowanych grobów z okresu przedwojennego.

Zajmuje powierzchnię 3,1 ha.

ul. Włocławska 56-58, Toruń-Stawki

Cmentarz założony w 1947 r. Z tego roku pochodzi pierwszy pochówek.

Zajmuje powierzchnię 3,1 ha.

ul. L. Rydygiera 21

Cmentarz założono ok. 1847 r. W przeciwieństwie do większości innych cmentarzy toruńskich tego okresu, ten przeznaczony był dla katolików. Ostatnie pochówki pochodzą z 2. poł. lat 60. XX w. Od czasu powołania parafi i budowy kościoła pw. Matki Bożej Królowej Polski w 1981 r. cmentarz leży na terenie przykościelnym.

Wpisany do rejestru zabytków.

ul. Turkusowa 24, Toruń-Stawki

Cmentarz powstał z inicjatywy gminy ewangelickiej Rudak-Stawki w 1912 r. jako komunalny, będąc jednak własnością gminy ewangelickiej.

Po 1945 roku opuszczony, zdewastowany. Splantowany w 2006 r., obecnie jako nieużytek na terenie osiedla domów jednorodzinnych.

Więcej:
- Grzęska-Janiak M.: Cmentarz komunalny przy ul. Grudziądzkiej 20/22 (tzw. garnizonowy), Toruń 1978
- Cmentarz garnizonowy, red. Niedzielska M., Toruń 2007
- Cmentarz św. Jerzego, red. Dybaś B., Toruń 2006
- Niedzielska M.: Toruńskie cmentarze, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace popularno-naukowe nr 56, Toruń 1992
- Niedzielska M.: Cmentarz żydowski, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010
- Piskorska E.: Cmentarz żydowski przy ul. Pułaskiego: dokumentacja naukowo-historyczna, Toruń 1975
- Piskorska E.: Cmentarze ewangelickie na Podgórzu: dokumentacja naukowo-historyczna, Toruń 1976
- Piskorska E.: Cmentarze katolickie na Podgórzu: dokumentacja naukowo-historyczna, Toruń 1976