Geografia

Region ten, podobnie jak wspomniane Kujawy, a także Ziemia Dobrzyńska, w całości wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego (z wyjątkiem niewielkich północno-wschodnich skrawków). Jego granice są łatwe do wyznaczenia, bowiem są nimi elementy naturalne, tj. rzeki: Wisła od zachodu i południowego-zachodu, Drwęca od południa i Osa od północy; granicę wschodnią stanowi umownie granica województwa. Na Ziemi Chełmińskiej leżą powiaty: chełmiński, grudziądzki, wąbrzeski i części powiatów: północna (prawobrzeżna) toruńskiego, golubsko-dobrzyńskiego, północna i północno-wschodnia brodnickiego, wschodnie skrawki bydgoskiego (gmina Dąbrowa Chełmińska). Ziemia Chełmińska według podziału fizyczno-geograficznego zajmuje jednostki: Pojezierze Chełmińskie w całości i części: Pojezierza Brodnickiego, Doliny Drwęcy, Kotliny Toruńskiej, Doliny Fordońskiej, Kotliny Grudziądzkiej, którymi przebiegają granice regionu.

Początki cywilizacji i dzieje

Ziemia Chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Od 1138 roku (rozbicie dzielnicowe) znajdowała się pod panowaniem książąt mazowieckich. Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający Ziemię Chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami plemion pogańskich Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Pomezan.
Wyprawiając się z Ziemi Chełmińskiej Zakon szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie). Najlepszym tego wyrazem było założenie i rozwój kilkudziesięciu miast na nowym prawie chełmińskim, na czele z Toruniem i Chełmnem (1233 r.).
Ziemia Chełmińska jest więc kolebką kultury i tradycji na Pomorzu, a spośród ośrodków szczególnie wyróżnia się miasto największe - Toruń.

Etnografia

Nazwa

Nazwa regionu pochodzi od Chełmna (45 km na północ od Torunia), jednego z najstarszych grodów pomorskich, którego początki sięgają X wieku. W 1233 roku Chełmno wraz z Toruniem uzyskało od wielkiego mistrza krzyżackiego prawa miejskie. Pierwotnie planowane była jako stolica państwa krzyżackiego. Lokacja wytyczyła Chełmnu zachowany do dziś i będący najcenniejszą wartością historyczną, szachownicowy układ urbanistyczny, zupełnie unikatowy w swoim rozmachu. Poza tym Chełmno jest miastem licznych zabytków architektury, a wyjątkowość jego położenia na wzgórzach wysoczyzny, opadającej stromo w kierunku doliny Wisły, dodaje atrakcyjności i stwarza niezwykłą panoramę, należącą do najwspanialszych widoków miast w Polsce.

Dziedzictwo kulturowe

Ziemia Chełmińska, jako najstarszy obszar dawnego państwa zakonnego, posiada gęstą sieć zamków krzyżackich, będących dawniej strażnicami i siedzibami komturów. Niektóre z nich zachowały się w ruinie, spośród których zdecydowanie wyróżniają się potężne ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim (57 km na północny-wschód od Torunia). Dawniej był jedynym, poza obiektami toruńskimi, zabytkiem klasy zerowej na terenie obecnego województwa. Zamek gotycki zbudowano w latach 1275-1310, jak większość krzyżackich warowni na planie kwadratu z czterema narożnymi wieżami, całość otaczały bardzo grube mury i głęboka fosa, co sprawiało, że był bardzo trudny do zdobycia. Nie skażony żadnymi późniejszymi przebudowami, był drugim co do wielkości po Malborku zamkiem w państwie krzyżackim do czasów częściowej rozbiórki w 1772 roku, wstrzymanej w 1837 roku. Obecnie ruiny zamku są jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Ziemi Chełmińskiej, udostępnione za opłatą wstępu cieszą się dużą frekwencją. Do innych zabytków miasta należą: gotycki kościół św. Anny, kaplica cmentarna św. Jerzego, klasycystyczny dwór drewniany, kilka klasycystycznych kamienic w rynku.

Tymczasem zachowały się, co prawda w mniejszej liczbie, zamki w pełni funkcjonujące i dziś. Są nimi: zamek w Zamku Bierzgłowskim koło Torunia (około 15 km na północny-zachód) i zamek w Golubiu-Dobrzyniu (42 km na wschód od Torunia).
Ten ostatni znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami przede wszystkim z organizowanych tu Międzynarodowych Wielkich Turniejów Rycerskich i innych imprez, które stanowią poważny walor, będący często podstawową dla turystów motywacją do przyjazdu.

Ważnym i dużym ośrodkiem krajoznawczym Ziemi Chełmińskiej jest leżący na prawym brzegu Wisły Grudziądz (65 km na północ od Torunia). Miasto to, wzmiankowane w 1065 roku, należy do najstarszych grodów pomorskich i posiada kilka wartościowych obiektów zabytkowych, m.in.: gotycki kościół św. Mikołaja z XIV-XVI wieku, zespół 26 spichrzy nad Wisłą, w części gotyckich, włączonych w system obronny murów miejskich, tworzący charakterystyczną panoramę miasta; najstarsze z nich przy Bramie Wodnej (jedynej ocalałej bramie miejskiej z początku XIV wieku), służą m.in. Muzeum; barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego pojezuicki z XVII/XVIII wieku; dawne kolegium jezuickie z XVII/XVIII wieku; barokowy zespół poklasztorny benedyktynek z XVIII wieku; ruiny zamku krzyżackiego z XIII wieku. Grudziądz jest także ośrodkiem kulturalnym, w którym oprócz wspomnianego Muzeum działa od 1991 roku Centrum Kultury "Teatr", organizując m.in. niektóre grudziądzkie imprezy cykliczne, ponadto planetarium i obserwatorium astronomiczne przy Zespole Szkół Technicznych. 

Ośrodkiem turystycznym jest też Brodnica (64 km na wschód od Torunia), będąca jednocześnie punktem wypadowym i obsługi ruchu turystycznego na Pojezierzu Brodnickim - jednym z najatrakcyjniejszych w województwie obszarów turystyki wypoczynkowej. Znaczenie turystyczne Pojezierza i miasta, obok walorów przyrodniczych, podkreślają obiekty zabytkowe jak: zachowany XIII-XIV-wieczny układ urbanistyczny z charakterystycznym trójkątnym rynkiem, gotycki kościół św. Katarzyny z XIII/XIV wieku, barokowy zespół klasztorny franciszkanów z XVIII wieku, fragmenty gotyckich murów miejskich z wysoką Wieżą Mazurską i Bramą Chełmińską, renesansowy pałac Anny Wazówny z pierwszej połowy XVII wieku, oraz ruiny zamku krzyżackiego z XIV wieku z zachowaną wieżą, stanowiącą doskonały punkt widokowy.

Spośród wielu zabytkowych gotyckich kościołów Ziemi Chełmińskiej na uwagę zasługuje katedra św. Trójcy w Chełmży (23 km na północ od Torunia). Jest to kolegiata erygowana w 1251 roku wraz z ustanowieniem tu kapituły, siedziby przeniesionego z Chełmna biskupstwa. W tymże roku Chełmża uzyskała prawa miejskie i do 1824 roku była siedzibą diecezji chełmińskiej. Kościół posiada bogate i cenne wyposażenie, głównie barokowe i rokokowe. Ponadto w mieście znajduje się gotycki kościół św. Mikołaja z końca XIII wieku oraz grobowiec Zawiszów, sławnego rodu rycerskiego, z XIX wieku. W Chełmży działa Miejska Izba Muzealna.

Gotyckie kościoły wiejskie

Jak wspomniano wcześniej, teren Ziemi Chełmińskiej, zajmowany dawniej przez diecezję chełmińską, obecnie toruńską, jest prastarą kolebką kultury i tradycji na Pomorzu Nadwiślańskim. Tradycje chrześcijańskie sięgają tu pruskiej misji biskupa Chrystiana w latach dwudziestych XIII wieku, kontynuatora misji św. Wojciecha. Wystarczy nadmienić, że około sto świątyń z tego terenu, przeważnie w stylu gotyckim, pochodzi z czasów krzyżackich. Są one świadkami i skarbnicami wielowiekowego dziedzictwa kulturowego tego regionu. Szczególnie zaskakuje przy tym fakt, że około 70 z nich (około 74% ogółu) to kościoły wiejskie! Ponadto sakralna architektura Ziemi Chełmińskiej odznacza się bardzo wysokim poziomem artystycznym. Ilość murowanych kościołów wiejskich wzniesionych tu w krótkim czasie, a także ich poziom artystyczny przewyższa niejeden ze sławnych regionów artystycznych Europy Zachodniej.