Toruń TOP

Największe atrakcje turystyczne Torunia i okolicy

Jesteś w: Strona główna » Atrakcje turystyczne Województwa Kujawsko-Pomorskiego » Regiony i Miasta » Ziemia Chełmińska » Chełmża i okolice » Nawra

Nawra

Pałac

Kościół

Dawna karczma

Miejscowość leży 9 km na zach. od Chełmży (25 km na płn. od Torunia) posiada trzy interesujące obiekty zabytkowe. Wieś w XV w. była własnością Konopackich, w latach 1635-1865 Kruszyńskich zaangażowanych w sprawy publiczne i narodowe, którzy zgromadzili pokaźny i cenny księgozbiór, zaliczany do największych prywatnych bibliotek na obszarze dawnych Prus Królewskich; następnie do 1945 r. Nawra była w posiadaniu Sczanieckich, którzy kontynuowali tradycje patriotyczne i społeczne. Ich majątek był ważnym ośrodkiem polskości w okresie zaboru pruskiego; gościli tu wybitni ludzie kultury i nauki, wspomagani finansowo przez dziedziców, m.in. Oskar Kolberg, Julian Ursyn Niemcewicz, Wojciech Kętrzyński.

Gotycki kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej zbudowano w XIV w. z kamienia polnego, po zniszczeniach w czasie wojen szwedzkich odbudowany i przebudowany po 1661 r. kosztem Jana Kruszyńskiego. W późniejszym czasie dobudowano barokową wieżę zwieńczoną hełmem. Pierwotnie kościół nosił tytuł św. Mateusza, zaś w czasie wojen szwedzkich obrano na patronkę św. Katarzynę Aleksandryjską.
Kościół był gruntownie restaurowany w 1778-86 r. staraniem Konstantego Kruszyńskiego.
Część wyposażenia barokowego z XVII i XVIII w., epitafium Kruszyńskich z 1815 r., ambona z poł. XVIII w. W rokokowym ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem przywieziony w poł. XVII w. przez Bernarda Kruszyńskiego z niewoli moskiewskiej za czasów króla Jana Kazimierza.
Wokół kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Sczanieckich.

Dawną posiadłością rodową jest dziś opuszczony i zaniedbany zespół pałacowo-parkowy.
Pałac wzniesiony został w latach 1798-1804 przez architekta Hilarego Szpilowskiego (czołowego reprezentanta tzw. klasycyzmu warszawskiego) dla szambelana Konstantego Kruszyńskiego, zapewne na miejscu poprzedniego dworu. Boki pałacu flankują dwie oficyny. Całość otoczona parkiem krajobrazowym o powierzchni 8 ha z przełomu XVIII i XIX w. z rozległym podjazdem i aleją na osi pałacu oraz stawem.
Pałac częściowo przebudowany ok. 1869 r. (m.in. podwyższenie o piętro). W 1940 r. obiekt zajęli Niemcy dokonując gruntownego przekształcenia wnętrz; po II wojnie światowej do 1953 r. mieścił dom wypoczynkowy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, następnie do 1974 r. we władaniu PGR. Obecnie niszczeje pod władzą Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, pomimo deklaracji toruńskiego Urzędu Marszałkowskiego dot. chęci przejęcia, remontu i organizacji muzeum ziemiaństwa.

Nieopodal kościoła stoi klasycystyczny budynek dawnej karczmy z końca XVIII w., niski z ozdobnym portykiem.

Zbiory biblioteczne w Nawrze

Najstarsze informacje o gromadzeniu ksiąg na dworze szlacheckim w Nawrze pochodzą z lat 1720-1774, kiedy dwór należał do Antoniego Kruszyńskiego. Księgozbiór liczył ok. 200 pozycji i w porównaniu z przeciętnymi ówczesnymi zbiorami szlacheckimi, liczącymi do kilkudziesięciu woluminów, ten należał do dużych. Połowę zbiorów stanowiły wydawnictwa w języku łacińskim, a ok. 1/3 w jęz. francuskim, mniej w polskim i niemieckim. Tematycznie najwięcej było ksiąg dot. historii (ok. 30%) i literatury pięknej (ok. 16%). Znajdowały się tu utwory takich autorów, jak: Jakub Kazimierz Rubinkowski, Jan Kochanowski, Jan Andrzej Morsztyn, Franciszek Bohomolec, poezja Owidiusza i Wergiliusza, dzieła historyczne Liwiusza, Cezara, publicystyka Cycerona, utwory Petrarki, Erazma z Rotterdamu, komedie Moliera, "Pamiętniki d'Artagnana", także słynna "Nowa Heloiza", "Don Kichot".

Poza tym Antoni Kruszyński gromadził akta i archiwum rodowe rodziny matki Konopackich i innych spokrewnionych rodzin.

Następny dziedzic, Konstanty Kruszyński rozbudowywał zbiory m.in. o prace powstałe w kręgu Komisji Edukacji Narodowej, publicystykę z czasu Sejmu Czteroletniego, m.in. S. Staszica, H. Kołłątaja, teksty sztuk W. Bogusławskiego, dzieła filozoficzne, historyczne (np. Jana Długosza Historię Polski wydanie z 1711 r.), matematyczno-przyrodnicze, a także poezję m.in. I. Krasickiego, dramaty Szekspira, pojedyncze egzemplarze czasopism toruńskich, gdańskich, hamburskich, berlińskich.

Konstanty Kruszyński wiele dzieł nabywał m.in. na aukcjach antykwarycznych w Toruniu, stąd znalazło sie w jego posiadaniu wiele książek należących dotąd do toruńskiego patrycjatu. W 1780 r. jego biblioteka liczyła ok. 220 książek, a już w 1806 r. 1317 tomów.

Biblioteką nawrzańską następnie szczególnie interesował się Michał Sczaniecki - mąż córki kolejnego dziedzica, Władysława Kruszyńskiego. Sczaniecki miał odpowiednie wykształcenie, zainteresowania kolekcjonerskie i bibliofilskie, był aktywnym członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, posiadał kontakty z różnymi instytucjami naukowymi, jak Uniwersytet Jagielloński, Polska Akademia Umiejętności, Biblioteka w Kórniku i in.

Sczaniecki rozszerzył zbiory nawrzańskie o gromadzenie nie tylko dalszych cennych pozycji książkowych, ale licznych przedmiotów muzealnych - numizmatycznych, archeologicznych, geologicznych, malarskich. W latach 70. XIX w. całe te zbiory uporządkował i skatalogował historyk dr Wojciech Kętrzyński, który w wydanej w 1874 r. pracy pt. "O narodowości w Prusiech Zachodnich" informował o istnieniu w Nawrze materiałów archiwalnych nie znanych dotąd nauce polskiej.

Kolekcjonerstwo kontynuował Jan Sczaniecki. Tuż przed wybuchem II wojny światowej spis zawierał 3661 książek w 4764 tomach, 393 broszury, 149 map i atlasów, 130 teczek rękopisów, 20 tytułów czasopism, 150 roczników. Wśród starodruków było m.in. wydanie dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus z 1566 r., także pergaminy z pieczęciami i podpisami królów polskich.

Dla ratowania cennych zbiorów przed II wojną światową Sczaniecki wysłał ich częśc w 1939 r. w głąb Polski, jednak w większości zaginęły w drodze. Pozostałe w pałacu zbiory Niemcy w czasie wojny rozparcelowali, kolejna częśc zaginęła. Po zakończeniu wojny w wyniku działań rewindykacyjnych uratowaną częśc biblioteki nawrzańskiej przekazano do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (846 dzieł w 1098 tomach, w tym 348 starodruków), akta dworskie do Archiwum Państwowego w Toruniu, a nieliczne ocalałe z 69 portretów sarmackich znajdują się obecnie w Muzeum Sztuki w Łodzi.