Środowisko przyrodnicze kujawsko-pomorskiego

Położenie województwa kujawsko-pomorskiego względem regionów fizyczno-geograficznych jest zróżnicowane i tym samym województwo nie stanowi odrębnego i jednolitego regionu naturalnego. Umiejscowione jest ono co prawda w całości w granicach dużej jednostki - podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, lecz obszar województwa zajmują liczne i odmienne względem siebie makro- i mezoregiony.

Najbardziej charakterystyczną cechą obszaru województwa jest położenie w miejscu krzyżowania się ważnych ciągów dolinnych. W układzie równoleżnikowym obszar województwa przecina długa Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (z Kotliną Płocką, Toruńską i Doliną Środkowej Noteci) rozdzielająca Pojezierza Południowobałtyckie na część północną i południową.

Fragmentem Pradoliny płynie Wisła, która w okolicach Bydgoszczy-Fordonu zmienia kierunek swojego biegu z zachodniego na północny i przejmowana jest przez Dolinę Dolnej Wisły (Dolinę Fordońską z Basenami Unisławskim i Chełmińskim, a następnie Kotlinę Grudziądzką). Układ następujących kolejno rozszerzeń (kotlin, basenów) doliny Wisły i jej zwężeń jest dla tej doliny bardzo charakterystycznym elementem. Wśród przewężeń doliny Wisły najciekawszy jest przełomowy odcinek fordoński, gdzie dolina osiąga szerokość tylko 3 km, podczas gdy w Kotlinie Toruńskiej szerokość ta wynosi do 25 km.
 

Obszar województwa kujawsko-pomorskiego leży w obrębie dwóch głównych dorzeczy Polski. Część południowo-zachodnia (około 20%) znajduje się w granicach dorzecza Odry, a pozostały obszar (około 80%) - Wisły. Wisła jest główną osią hydrograficzną regionu. Jej długość... czytaj dalej tutaj

 

Pradolina Toruńsko-Eberwsaldzka ciągnie się od okolic Płocka na wschodzie, wzdłuż dolin Wisły, Brdy, Noteci, Warty i Odry po Eberswalde (na zachodzie) w Niemczech. Składa się z rozszerzonych kotlin: Płockiej, Toruńskiej, Gorzowskiej, Freienwaldzkiej oraz Doliny Środkowej Noteci, połączonych stosunkowo wąskimi odcinkami dolin. Pradolina przecina młodoglacjalne wysoczyzny morenowe pojezierzy. Pradolina powstała podczas zlodowacenia bałtyckiego (faza pomorska); wyrzeźbiły ją wody z topniejącego lodowca, spływające wzdłuż jego czoła ku zachodowi, w połączeniu z płynącymi od południa wodami Prawisły, Prawarty. Działo się to ok. 14-17 tys. lat temu przez kilka stuleci. Dno Pradoliny jest częściowo zatorfione, miejscami występują wydmy (m.in. w okolicach Torunia). Obecnie pradoliną płyną: Wisła, ujściowy odcinek Brdy, Noteć, Warta, Odra.   W centralnej części województwa, od północnych okolic Włocławka po Nakło, Pradolina rozszerza się tworząc Kotlinę Toruńską (długość ok. 75 km, szerokość ok. 20-25 km), w południowej części porośniętą Puszczą Bydgoską na wydmach śródlądowych (będących jednocześnie największym polem wydmowym). W Kotlinie tej, w centralnej części województwa leży Toruń, tutaj również zbiegają się wszystkie większe rzeki (Wisła, Drwęca, Noteć, Brda) i tutaj krzyżują się wszystkie główne szlaki komunikacyjne. Kotlina Toruńska, stanowiąc centralną część województwa kujawsko-pomorskiego jest więc jego największym skupiskiem działalności gospodarczej.

Dolina Wisły w Toruniu. Kliknij aby powiększyć.   Kotlina Toruńska. Kliknij aby powiększyć.

 

Na wschód od doliny Wisły leżą młodoglacjalne wysoczyzny morenowe pojezierzy: Chełmińskiego z Brodnickim i Dobrzyńskiego, które są rozdzielone doliną Drwęcy.

Północno-zachodnią część województwa, na północny-zachód od Wisły, stanowi fragment Pojezierza Południowopomorskiego z mezoregionami: Bory Tucholskie (jako piaszczysta powierzchnia sandrowa), Wysoczyzna Świecka i Pojezierze Krajeńskie, oddzielone od niej doliną Brdy.

Natomiast na południe i na zachód od Wisły znajdują się nieco odmienne geomorfologicznie i geologicznie regiony. Obszar na południe od Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej zajmuje makroregion Pojezierza Wielkopolskiego, w skład którego wchodzą mezoregiony: Pojezierze Kujawskie, Równina Inowrocławska i część Pojezierza Gnieźnieńskiego. Są one również wysoczyznami.

W obrębie wysoczyzn, będących jednocześnie dominującą formą w krajobrazie województwa, największe powierzchnie zajmuje morena denna płaska i falista. Urozmaicenie w tym terenie wprowadzają licznie występujące wały, wzgórza i pagórki morenowe oraz liczne zagłębienia wytopiskowe i sieć licznych, wąskich głęboko wciętych i często krzyżujących się ze sobą rynien polodowcowych. W wielu rynnach zachowały się malownicze jeziora, oddzielone od siebie progami. Do najdłuższych i najbardziej atrakcyjnych zaliczyć należy rynny jeziorne: brodnicką, byszewską (na zachód od Koronowa), chełmżyńską, goplańską i głuszyńską. Na przedpolach stref czołowomorenowych i wzdłuż rynien wykształciły się piaszczyste powierzchnie sandrowe. Do największych sandrów należą: dobrzyński, brodnicki, wąbrzeski i sandr Borów Tucholskich. Równiny sandrowe, jako obszary mało urodzajne i nieprzydatne rolniczo, pokryte są rozległymi kompleksami leśnymi, często iglastymi.

 

Dla uprawiania turystyki kwalifikowanej najlepszy obszar stanowią przede wszystkim kompleksy leśne Borów Tucholskich, Pojezierza Brodnickiego oraz dorzecza Brdy i Drwęcy - ulubione i masowo uczęszczane szlaki wodne, a także liczne jeziora (około 2000 akwenów o powierzchni powyżej 1 ha). Jeziora naszego województwa to przede wszystkim wąskie i długie jeziora rynnowe związane z działalnością lądolodu. Najwięcej jezior znajduje się w dorzeczu Noteci, jednak do najładniejszych, najładniej położonych i otoczonych lasami należą jeziora Pojezierza Brodnickiego. Tutaj też baza turystyczna jest dobrze rozwinięta, a amatorzy turystyki kwalifikowanej znajdą tu doskonałe warunki dla turystyki kajakowej, pieszej i rowerowej.

 

Powierzchnia obszaru województwa

kujawsko-pomorskiego charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą młodoglacjalną. Jej obecny charakter jest wynikiem procesów związanych głównie z ostatnim zlodowaceniem (Vistulian; 115-11,5 tys. lat temu) oraz z późniejszymi przekształceniami.

W związku z tym zlodowaceniem w krajobrazie dominują głównie wysoczyzny morenowe, które rozcina system rozległych i głębokich, krzyżujących się dolin rzecznych (np. Wisły, Drwęcy, Brdry) i pradolinnych (np. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka), przez co powierzchnia wysoczyznowa rozczłonkowana jest na mniejsze jednostki. Północno-zachodnią część województwa zajmuje Wysoczyzna Krajeńska, północno-wschodnią – Wysoczyzna Chełmińska, południowo-zachodnią – Wysoczyzna Kujawska, a południowo-wschodnią – Wysoczyzna Dobrzyńska.

 

W obrębie wysoczyzn największe powierzchnie zajmuje morena denna płaska i falista, zbudowana na powierzchni z gliny zwałowej i utworów piaszczysto-gliniastych. Są to obszary żyznych gleb, o małej lesistości. Urozmaicenie powierzchni równin morenowych wprowadzają licznie występujące wały, wzgórza i pagórki morenowe. Charakterystyczny jest pasmowy (równoleżnikowy) układ form czołowomorenowych, rejestrujących dłuższe postoje lądolodu. W topografii terenu najwyraźniej zaznaczają się rozległe strefy monumentalnych form czołowomorenowych tzw. fazy kujawsko-wąbrzeskiej, ciągnącej się od Więcborka przez Chełmno po Pojezierze Dobrzyńskie. Ze względu na duże deniwelacje i nachylenie zboczy oraz piaszczyste grunty, są to najczęściej tereny zalesione.

 

Charakterystycznym dla krajobrazu wysoczyznowego województwa jest występowanie licznych i okazałych form kemowych. Największe nagromadzenie kemów występuje w okolicach Więcborka (Pojezierze Krajeńskie) i na Pojezierzu Brodnickim.

Ciekawymi i atrakcyjnymi formami są ozy. Wśród nich występują zarówno długie i kręte wały, jak i ciągi pagórków oraz prostych krótkich wałów. Jednym z największych jest oz lisewski na Pojezierzu Chełmińskim, o długości 5 km, szerokości 50 – 120 m i wysokości 5 – 12 m. Nagromadzenie ozów występuje też na Pojezierzu Krajeńskiem. Do rzadkich na Niżu Polskim form należą drumliny. Są to gromadnie występujące, podłużne, bochenkowate, równoleżnikowo układające się, piaszczyste lub gliniaste pagóry. Największe pola drumlinowe występują na Pojezierzu Dobrzyńskim (okolice Zbójna – w dorzeczu Ruźca i Lubianki oraz okolice Górzna).

Duże ożywienie w ukształtowaniu powierzchni wysoczyzn morenowych wprowadzają zagłębienia wytopiskowe i sieć licznych wąskich, głęboko wciętych i często krzyżujących się ze sobą rynien polodowcowych. W wielu rynnach zachowały się malownicze jeziora, oddzielone od siebie progami. Do najdłuższych i najbardziej atrakcyjnych zaliczyć należy rynny: brodnicką, byszewską, chełmżyńską, goplańską i głuszyńską.

Na przedpolach stref czołowomorenowych i wzdłuż rynien wykształciły się piaszczyste powierzchnie sandrowe. Do największych należy sandr dobrzyński, sandr brodnicki i sandr wąbrzeski. Równiny sandrowe pokryte są rozległymi kompleksami leśnymi.

Najbardziej krajobrazotwórczym elementem rzeźby terenu województwa są doliny rzeczne. Charakterystycznym dla nich elementem jest naprzemianległe występowanie kotlinowatych rozszerzeń i przewężeń. Na wschodnich peryferiach województwa leży Kotlina Płocka, w centralnej części – Kotlina Toruńska, a na odcinku dolnej Wisły kolejno: Basen Unisławski, Basen Chełmiński i Basen Grudziądzki. Największą z nich jest Kotlina Toruńska rozciągająca się od Nieszawy do Nakła na przestrzeni około 75 km. Maksymalna szerokość Kotliny osiąga 25 km.

 

Kotliny wypełnione są systemem teras rzecznych. Na terasach wyższych rozwinęły się wydmy śródlądowe. Pole wydmowe w Kotlinie Toruńskiej (zwłaszcza na południe i południowy-wschód od Torunia) należy do jednych z największych w Polsce (>>>). W dolinie Wisły spotyka się bardzo atrakcyjne krajobrazowo “wyspy” morenowe. Największe ich nagromadzenie występuje w Basenie Grudziądzkim, gdzie noszą nazwę “kęp”.

 

Wśród przewężeń doliny Wisły wyróżnia się przełomowy odcinek fordoński, o szerokości jedynie około 3 km. Dolina Wisły wcina się głęboko w otaczające równiny morenowe (około 50 – 60 m w Kotlinie Toruńskiej, 60 – 70 m na odcinku dolnej Wisły, a maksymalnie w Szpetalu pod Włocławkiem – do około 90 m).

 

Zachodnie przedłużenie pradoliny Wisły stanowi pradolina Noteci. Osiąga ona szerokość około 9 km i wcina się w otaczające wysoczyzny na głębokość 40-60 m. Charakterystyczną cechą doliny jest szerokie (2-6 km), zatorfione i podmokłe dno. W strefie kontaktu doliny i wzgórz morenowych notujemy najwyższe deniwelacje terenu dochodzące do 110 m.

W krajobrazie wschodniej części województwa wyraźnie zaznacza się dolina Drwęcy, osiągająca od 2 do 8 km szerokości. Dolina wcina się w otaczającą wysoczyznę na głębokość 40 – 60 m. W strefach krawędziowych wymienionych dolin występuje największe w województwie zjawisko zagrożenia erozyjnego gleb.

 

Zupełnie inny charakter morfometryczny posiadają doliny Brdy i Wdy. Są to typowe doliny sandrowe, rozwinięte na dawnych szlakach wód roztopowych.

 

Oprac. Arkadiusz Skonieczny

Data publikacji: 09-09-2008

 

  

Twoja wycieczka

W Twojej wycieczce znajdują się miejsca: