Bory Tucholskie i Kociewie
Obszar Borów Tucholskich znany jest powszechnie jako wielki kompleks leśny sosnowo-bukowy, porastający ubogie gleby piaszczyste na sandrach. Tym samym kojarzony jest jako jeden z najciekawszych i najwartościowszych z punktu widzenia krajobrazowego i turystyczno-wypoczynkowego terenów w kraju. W obrębie tego rejonu leżą znane od lat, w miarę dobrze zagospodarowane miejscowości turystyczne. Poza wartościami wypoczynkowymi obszar Borów posiada wiele osobliwości przyrodniczych w postaci wielu zachowanych reliktów roślinnych z okresu borealnego, ostoi rzadkich gatunków ptaków, wielu rezerwatów przyrody z Cisami Staropolskimi im. Wyczółkowskiego na czele.Bory Tucholskie i Kociewie znajdują się w północno-zachodniej części województwa (w skład województwa kujawsko-pomorskiego wchodzi jedynie południowa część obu regionów. Znacznie większa ich część, z m.in. Parkiem Narodowym Bory Tucholskie i znanymi miejscowościami turystyczno-wypoczynkowymi w rejonie charzykowskim, leży w województwie pomorskim).
Tymczasem Bory Tucholskie stanowią odrębny i zarazem ciekawy krajoznawczo region etnograficzny i geograficzny. Ziemie te zamieszkują Borowiacy (Borusy), stanowiący grupę ludności pochodzenia kaszubskiego, ulegającą w ciągu wieków wpływom języka i kultury polskiej. Borowiacy zachowali własny dialekt i wiele zabytków kultury materialnej: sprzęty domowe i gospodarskie oraz własny folklor muzyczny. Jednak sztuka ludowa nie wytworzyła bogatych cech indywidualnych.
Zasięg regionu etnograficzno-geograficznego Bory Tucholskie pokrywa się z zasięgiem zamieszkiwania etnicznej ludności borowiackiej i z zasięgiem występowania Borów Tucholskich jako formacji roślinnej.
Na wschód, między Wisłą a Wdą, znajduje się region Kociewie zamieszkiwany przez Kociewiaków, ludność spokrewnioną kulturowo i wywodzącą się - podobnie jak Borowiacy - od Kaszubów. Najbardziej wyraźnym elementem tego regionu etnograficznego jest dialekt. Nazwa Kociewie, występująca prawdopodobnie już w średniowieczu, została źródłowo odnotowana dopiero w 1810 r. i spopularyzowana w 2. poł. XIX w. W obrębie Kociewia można wyróżnić dalsze podziały, np. w części wchodzącej w skład województwa kujawsko-pomorskiego mieszkają Polanie.
Zważywszy owe podobieństwa wyłącznie dla celów niniejszego Serwisu połączono Kociewie i region Bory Tucholskie. Tak powstały obszar zajmuje powiaty: tucholski, świecki i północno-wschodnią, nieznaczną część powiatu bydgoskiego, między Jeziorem Koronowskim a Wisłą. Według natomiast podziału fizyczno-geograficznego obszar ten składa się z jednostek: Bory Tucholskie, Wysoczyzna Świecka, Dolina Brdy i zachodnia część Kotliny Grudziądzkiej.
Dziedzictwo kulturowe
Bory Tucholskie są regionem najuboższym w zabytki architektury ze wszystkich regionów województwa kujawsko-pomorskiego. Spośród tu zachowanych największa ich liczba znajduje się we wschodniej części regionu, tj. na Kociewiu. Obszar ten charakteryzuje się bowiem mniejszą lesistością, a co za tym idzie bardziej rozwiniętą siecią osadniczą, której trzon tworzą dwa miasta: Nowe (>>>) oraz Świecie (>>>). Miasta te należą jednocześnie do najstarszych grodów pomorskich, które swymi korzeniami sięgają XII wieku, i w których skupiona jest większość cennych zabytków całego obszaru. Obydwa miasta były początkowo siedzibami kasztelanii i ważnymi grodami obronnymi księstwa pomorskiego. W 1308 roku wraz z regionem zostały zajęte i włączone w skład państwa krzyżackiego. Po tymże roku powstała większość do dziś zachowanych obiektów zabytkowych.
W Nowem (95 km na płn. od Torunia) są to dwa gotyckie kościoły: św. Mateusza i św. Maksymiliana Kolbe, gotycka kaplica św. Jerzego, resztki murów miejskich z XIV wieku z czterema basztami i pozostałości zamku krzyżackiego w postaci kaplicy zamkowej. i
 |
Ośrodkiem turystycznym zachodniej części regionu jest Tuchola (95 km na płn.-zach. od Torunia; prawa miejskie chełmińskie 1346 r.), równie stary gród pomorski, założony około 1200 roku, zagarnięty w 1308 roku wraz z Pomorzem Gdańskim przez Krzyżaków, którzy rozbudowali istniejący wcześniej zamek Święców na siedzibę komtura.
W Tucholi nie zachowało się wiele zabytków (miasto niszczone wielkimi pożarami w 1685 r., zwłaszcza w 1781 r., kiedy spłonęło całkowicie wraz z kościołem i ratuszem oprócz 12 chat przy murach; podczas odbudowy w 1784 r. wykorzystano budulec z rozbiórki zamku i murów miejskich), spośród których najważniejsze to fragmenty murów miejskich z XIV wieku i resztki murów zamku krzyżackiego zachowane w podziemiach Urzędu Miasta. Najbardziej znanym z tucholskich komturów był Heinrich von Schwelborn, który na trwałe zapisał się w historii dzięki dwóm mieczom, które w 1410 r. zawiózł pod Grunwald. Sam nie wrócił żywy z pól bitwy grunwaldzkiej. Zamek tucholski stał się jednak scenerią dalszych zmagań wojennych kampanii 1410 r. Ostatnia z wielkich bitew miała miejsce właśnie pod Tucholą 5 listopada 1410 r., kiedy oddziały królewskie pod dowództwem Piotra Szafrańca rozbiły koncentrujące się pod zamkiem siły krzyżackie. |
|
|
|
||
  |
Dąbrówka w gminie Tuchola, ok. 100 km na płn.-zach. od Torunia (drewniany kościół z 1768 r. z fundacji cześnika inflanckiego Macieja Janty Połczyńskiego z Komorzy, otynkowany w 1928 r. z wieżą z tegoż roku; wyposażenie rokokowe z ok. 1768 r.; na cmentarzu przykościelnym XIX-w. grobowiec Jantów-Połczyńskich), | |
 |
Zespół klasztorny z 1. poł. XVII w. przebudowany z renesansowego dworu Żalińskich, pierwotnie należący do benedyktynek z Chełmna (Zofia Żalińska wstepując w 1602 r. do benedyktynek otrzymała we wianie okoliczne dobra); kościół z prezbiterium wtopionym w budynek klasztoru (dawnego dworu), wyposażenie barokowe i rokokowe z XVII-XVIII w., m.in. obraz Narodzenie Chrystusa, prawdopodobnie kopia dzieła wybinego malarza gdańskiego Hermana Hana
|
|
  |
Kościół barokowy z XVIII wieku, od 1649 r. pod zarządem paulinów sprowadzonych z Częstochowy do czasu kasaty klasztoru w 1811 r..
Najstarszym obiektem historycznym Topolna jest natomiast grodzisko średniowieczne zprzełomu VIII i IX w. Badania archeologiczne stwierdziły, że od 2. poł. X w. do poł. XI w. grodzisko to pełniło ważną rolę w systemie grodzisk średniowiecznych nad Dolną Wisłą (Gruczno i Świecie) w ramach kształtującego się państwa polskiego. Było otoczone wałem z pomostem obserwacyjno-komunikacyjnym dla załogi, wzmocnione zaporowym wałem poprzecznym i suchą fosą. Wewnątrz znajdowała się majdano wymiarach 30x40 m, odkryto też relikty 7 obiektów mieszkalnych. Po śmierci Mieszka II w 1034 r. i oderwaniu Pomorza od państwa, grodzisko w Topolnie przestało istnieć.
|
|
 |
Unikatowy zabytek hydrotechniczny: na skrzyżowaniu dwóch cieków wodnych zbudowano akwedukt: dołem płynie Czerska Struga, nad którą przerzucono Wielki Kanał Brdy; akwedukt zbudowany w 1849 r. ma długość 75 m, w celu doprowadzenia wody z Brdy do kompleksu Łąk Czerskich w rejonie Czerska.
|
|
Stosunkowo licznie reprezentowane jest natomiast w regionie Borów Tucholskich budownictwo ludowe. Są to przede wszystkim obiekty konstrukcji zrębowej, drewniane z XIX wieku, skupione w kilku miejscowościach. Z małej architektury zachowały się kapliczki i krzyże przydrożne.We wschodniej części Kociewia występuje charakterystyczne dla tego obszaru budownictwo zagrodowe osadnictwa olenderskiego mennonitów. Rozwiązania budowlane, cechy konstrukcyjne i ornamentyka olendrów z czasem wytworzyły własne odrębności. Zachowane obiekty, o konstrukcji zrębowej, pochodzą głównie z XIX w. i posiadają zazwyczaj przy swoim dłuższym boku wysunięte piętro wsparte na słupach podcieniowych. Zabytki takie znajdują się m.in. w: Bratwinie, Chrystkowie, Grucznie, Dragaczu, Kruszach, Mątawach, Niedźwiedziu, Topolinku, Komorsku, Wielkim Lubieniu, Zajączkowie.
Tradycje folkloru i kultury borowiackiej oraz walory regionu Borów Tucholskich kultywują i upowszechniają m.in. zespoły folklorystyczne, a także Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi. W etnografii tego regionu specjalizuje się także Muzeum Etnograficzne w Toruniu, prezentując ponadto lapidarium mennonickie. Ośrodkiem jest również Muzeum Pożarnictwa Ziemi Świeckiej w Świeciu.
W tym regionie wyróżniają się także zespoły pałacowo-parkowe m in. w: Bąkowie, Gawrońcu, Gródku, Kamienicy, Kawęcinie, Kęsowie, Kończycach, Krąplewicach, Małej i Wielkiej Kloni, Niewieścinie, Rulewie, Starym Szuminie, Stążkach, Topólnie.
Oprac. Arkadiusz Skonieczny
Ostatnia modyfikacja 02-09-2015 21:57
