Toruń TOP

Największe atrakcje turystyczne Torunia i okolicy

Jesteś w: Strona główna » Atrakcje turystyczne Torunia » Zabytki Torunia » Twierdza Toruń i Forty (XIX w.)

Twierdza Toruń i Forty (XIX w.)

XIX-wieczna Twierdza Toruń, składająca się z ponad 150 obiektów, w tym 15 dużych fortów, jest jedną z atrakcyjniejszych osobliwości Torunia poza jego historycznym centrum - Średniowiecznym Zespołem Miejskim wpisanym na Listę UNESCO, gotyckimi zabytkami, piernikami, Mikołajem Kopernikiem. Jest niezwykle cennym zabytkiem militarnym w skali europejskiej i jednym z największych systemów fortyfikacyjnych na terenie dzisiejszej Polski, powstałym w XIX w. dla obrony ówczesnej wschodniej granicy Królestwa Prus. W XIX w. (po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.), w okresie zaboru niemieckiego, Toruń stał się twierdzą w znaczeniu warowni państwowej. Jednak już od początku swojego istnienia - od 1. poł. XIII w. przez całą swoją historię Toruń pełnił ważne funkcje obronne: począwszy od średniowiecznych systemów fortyfikacyjnych - podwójnych murów obronnych z basztami, bramami i barbakanami, poprzez barokowe fortyfikacje bastionowe z XVII w., aż po XIX-wieczne obiekty wielkiej twierdzy obronnej, wybudowanej przez Prusaków w latach 1878-1892; można w Toruniu dokładnie prześledzić rozwój europejskich systemów obronnych, zmieniających się wraz z rozwojem broni i sposobów walki. Więcej o rozwoju fortyfikacji tutaj.	Fort IV Twierdzy Toruń, koszary szyjowe i brama wjazdowa Czytaj też: • Zarys rozwoju obronności i fortyfikacji w Toruniu od średniowiecza do XX w.
Fort IV Twierdzy Toruń z lotu ptaka	Do dziś zachowało się w Toruniu ok. 150 budowli obronnych wchodzących w skład tej ogromnej XIX-wiecznej twierdzy. Elementy Twierdzy Toruń otaczają miasto dwoma piescieniami: wewnętrznym i zewnętrznym, na który składa się przede wszystkim 7 dużych fortów głównych, 8 pośrednich, oddalonych od śródmieścia o około 3-3,5 km. W ten sposób Toruń stał się twierdzą pruską I klasy, zaliczaną do największych w Europie. W związku z tym, że Twierdza Toruń nie brała bezpośredniego udziału w akcjach wojennych, jest obecnie najlepiej zachowanym pierścieniowym zespołem obronnym w Europie. W 1971 roku zespół fortów został wpisany do rejestru zabytków. Jednak mimo to na naszych oczach w ostatnich latach wiele obiektów niszczeje, jest rozkradanych (m.in. z elementów metalowych) i dewastowanych, a służby miejskie i konserwatorskie nie wykazują się skutecznością egzekwowania ochrony i zabezpieczenia.
Międzynarodowa atrakcyjność obiektów Twierdzy Toruń: (znaczenie gwiazdek tutaj)
Zwiedzaj: • trasa 1.14. "Toruń obronny I" • trasa 2.20. "XIX-wieczny Toruń obronny: Twierdza Toruń" • Fort IV Twierdzy Toruń • Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń

Elementy XIX-wiecznej Twierdzy Toruń

Otwórz mapę w większym oknie

XIX-wieczna Twierdza Toruń (twierdza fortowa pasa zewnętrznego) została zbudowana za "francuskie złoto" po wojnie prusko-francuskiej 1870-1871.

Decyzję o podjęciu budowy wielkiej Twierdzy podjęto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy. Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych. Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu i celowości, wywołało przełom w fortyfikacji - dotychczasowe ciągłe obwody wałów musiały zostać uzupełnione wysuniętym na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich.
Budowę takich fortów w Toruniu podjęto w 1877 roku i ukończono w 1884. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy IX (szczegóły niżej). Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono stare umocnienia wokółmiejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w 1. poł. XIX w.

Schematyczny plan XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej. Kliknij aby powiększyć

Nowy etap "rewolucji fortyfikacyjnej" wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego (1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV oraz pomiędzy nimi 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. Później jeszcze, w latach 90. oraz około 1905 i 1914 roku istniejące obiekty modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do roku 1914 liczba budowli fortecznych wzrosła do około 200. Łącznie na budowę, utrzymanie i wyposażenie obiektów fortecznych wydano sumę 60 milionów marek.

XIX-wieczna twierdza wpłynęła zdecydowanie na rozwój urbanistyczny i przestrzenny Torunia: przekształciła je w potężne miasto garnizonowo-obronne i poza budowlami bezpośrednio związanymi z funkcjami wojskowymi (licznymi dziełami obrony bezpośredniej, koszarami, magazynami, warsztatami, szpitalami, arsenałami), powstały całe dzielnice, np. Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny), rozwinęło się Bydgoskie Przedmieście.

Dzisiejszy obraz Torunia został w znacznym stopniu zdeterminowany jego militarną - forteczną i garnizonową przeszłością XIX-wieczną. Ta przeszłość wpisała w krajobraz centrum miasta monumentalne bryły kościoła św. Katarzyny (garnizonowego) oraz sąsiadujących z nim zespołów koszarowych dawnego szpitala wojskowego. Dalsze zespoły koszarowe znajdują się na Bydgoskim Przedmieściu (przy ul. Sienkiewicza, Broniewskiego i Mickiewicza), na Jakubskim Przedmieściu (gdzie mieści się Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia) oraz na Rudaku.

W układ komunikacyjny Torunia wpisało się kilkadziesiąt kilometrów specjalnie budowanych dróg, tworzących obwodnicę forteczną (tzw. rokadę - obecne ulice: Wschodnia, Polna, Okrężna i Okólna) oraz połączenia do śródmieścia - wnętrza obwodu (ul. Chrobrego, Skłodowskiej-Curie, Kniaziewicza, Podgórska) i dojazdy do dzieł obronnych (np. ul. Winna).

Obiekty forteczne zostały obsadzone specjalnie dobranym zespołem roślinności oraz wykorzystano do ich maskowania pasy leśne, tzw. maski leśne. W celu usprawnienia łączności zbudowano sieć telegraficzną, telefoniczną, zbudowano lotnisko, bazę sterowców, a także radiostację.
W czasie I wojny światowej Toruń nie znalazł się w ogniu walk, obiekty forteczne zostały więc niewykorzystane, ale przez to nie zniszczone w wyniku działań wojennych.

Twierdza toruńska nie była oblegana i nie uczestniczyła w I wojnie światowej.
Po wojnie, w momencie przejęcia twierdzy przez wojsko polskie aż około 30% zabudowy miasta było w mniejszym lub większym stopniu związane z garnizonem i fortyfikacjami, a 25% zatrudnionej ludności pracowało na rzecz Twierdzy.
W chwili gdy wojska pruskie opuszczały Toruń w obiektach twierdzy dokonały zniszczeń, które w znacznym stopniu ograniczyły wartość bojową warowni. Zabrano urządzenia artyleryjskie w kojcach obronnych, przyrządy celownicze, drzwi i zasuwy pancerne oraz motory zasilające instalację elektryczną, wentylacyjną i dzwonki alarmowe.

Dziś obiekty Twierdzy Toruń nie mają znaczenia militarnego. Fortyfikacje są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 r. do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Zabytki te zachowały się w dobrym stanie, choć wiele z nich niestety ulega dewastacji nie mając odpowiedniego gospodarza.

Po 1884 r. dawne średniowieczne Przedmieście św. Katarzyny diametralnie zmieniło swoje oblicze i stało się dzielnicą reprezentacyjno-koszarową jako Wilhelmstadt.

Zdjęcie lotnicze z okresu międzywojennego

Kościół św. Katarzyny został zbudowany w centralnym placu nowej dzielnicy Wilhelmstadt jako kościół garnizonowy

Po 1880 r. w tzw. kurtynie łączącej Fort św. Jakuba z bastionem 4 Odcinkowym zbudowano szereg podwalni koszarowych i magazynowych.

Pierścień wewnętrzny twierdzy XIX-wiecznej
Do wnętrza twierdzy (późniejszego pierścienia wewnętrznego) prowadziły wybudowane w latach 1822-24 bramy, nawiązujące stylistyką do architektury gotyckiej. Brama Lubicka stanowiła północno-wschodnią drogą do wnętrza twierdzy Nowa Brama Chełmińska stała w osi obecnej ul. Uniwersyteckiej i prowadziła na północ Na wschód prowadziła Nowa Brama św. Jakuba, która jednak została rozebrana najwcześniej - po 1880 r. w związku z rozbudową (przesunięciem dalej na zewnątrz) wschodniego frontu obrony w postaci tzw. kurtyny między Fortem św Jakuba a Bastrionem 4 Odcinkowym Dom zarządcy magazynów prowiantowych twierdzy, po 1880 r., ul. Dąbrowskiego Fort św. Jakuba był jednym z pierwszych elementów obronnych twierdzy XIX-wiecznej, o rozpiętości 300 m. Jego centralną częścią była 3-kondygnacyjna, 3-skrzydłowa redita koszarowa z zaokrąglonymi końcami skrzydeł bocznych. Redita od wschodu osłonięta była potężnym wałem o grubości ponad 30 m, który z kolei od zewnątrz poprzedzony był fosą. Fosa od strony wału wyposażona była w gruby mur z licznymi kazamatami i strzelnicami. Fort św. Jakuba na planie z lat 1873-77 Piekarnia i schronowy magazyn prowiantowy twierdzy, 1888-92, ul. Dąbrowskiego / Wały Sikorskiego Fragment fosy zachodniej Przyczółka Mostowego Fort Przyczółek Mostowy widziany na zdjęciu satelitarnym Google. Dziś przedpole fortu stanowi Park Tysiąclecia. Fort Przyczółek Mostowy na planie z lat 1873-77 Fort Kolejowy na planie z lat 1873-77 Hala sterowcowa powstała na Bielanach w 1911 r.		Tworzenie XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej nastąpiło po konkresie wiedeńskim w 1815 r. i było jednym z etapów rozwoju obronności Torunia, który trwał nieprzerwanie od powstania miasta w XIII w. Toruń w całej swej historii spełniał ważne funkcje obronne; więcej o historii rozwoju obronności Torunia tutaj. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy. Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym do roku 1871 powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, później zaczęto rozbudowywać i przekształcać pierścień wewnętrzny, ale przede wszystkim budować pierścień zewnętrzny - Twierdzę Toruń (Festung Thorn) I stopnia, w skład której wchodzi 15 fortów i kilkaset mniejszych obiektów (patrz niżej). Na wewnętrzny pierścień fortyfikacji (patrz mapa elementy czerwone) składały się dawne rozbudowane umocnienia bastionowe z XVII w. oraz nowe elementy wybudowane do 1830 r.: arsenały, prochownia, kilka magazynów wojskowych, wozownie, szpital przy ul. Jęczmiennej, koszary obronne (Koszary Racławickie). Na potrzeby koszar przekształcono kolegium jezuickie, średniowieczną basztę Koci Ogon, rozebrano kościół św. Wawrzyńca, wzmocniono fortyfikacje Kępy Bazarowej i Przyczółka Mostowego, w starych murach obronnych średniowiecznych między Bramą Mostową i ruinami zamku krzyżackiego wyburzono kilka baszt i wykuto otwory strzelnicze. W kurtynach istniejących bastionów XVII-wiecznych w latach 1822-26 wybudowano trzy bramy: Bydgoską (Nową Starotoruńską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba. Nazwami nawiązywały do istniejących średniowiecznych bram w ciągu murów miejskich, stojących niemal w linii prostej z nowymi bramami (Nowa Chełmińska była jednak przesunięta na wschód w stosunku do starej bramy Chełmińskiej, Nowa Św. Jakuba nieco na płn., a Bydgoska nieco na płn.). Te trzy nowe bramy nawiązywały do historycznego budownictwa ceglanego z przewagą cech gotyckich. Brama Nowa Bydgoska i Nowa Chełmińska zostały zburzone na pocz. lat 20. XX w., a Nowa Św. Jakuba już w końcu XIX w. wobec budowy w latach 1880-85 nowej kurtyny między Bastionem Odcinkowym a Fortem św. Jakuba i odsunięciu linii obrony dalej na wschód. Jej funkcję przejęła zbudowana wówczas Brama Lubicka na linii rzeczonej kurtyny. Całość takiej twierdzy była otoczona fosą zasilaną Strugą Toruńską. Zbiornikiem retencyjnym dla niej - na potrzeby szybkiego wypełnienia fosy - był staw Kaszownik, który w 1818 r. powiększono o część (zatokę) południowo-wschodnią, powstałą z wyrobiska gliny, którą wcześniej użyto do produkcji cegieł przeznaczonych do budowy dzieł obronnych twierdzy. Wodę w fosie podnoszono za pomocą sześciu tam (gródz), z których zachowały się dwie (nr 5 i 6) przy moście im. Piłsudskiego. Jednak najważniejszą budową tego czasu była budowa w latach 1828-1833 Fortu św. Jakuba. Fort znajduje się na wzniesieniu (Góra św. Jakuba), na wschód od dworca kolejowego Toruń Miasto. Jego zadaniem była obrona miasta-twierdzy od wschodu, co było szczególnie ważne wobec faktu, że w bliskości 10 km na wschód od Torunia przebiegała granica państwowa prusko-rosyjska. Fort zbudowano jako samodzielną cytadelę, otwartą od strony miasta. Z fortu zachowała się monumentalna, 3-piętrowa redita koszarowa wzniesiona na planie podkowy, wykorzystywana obecnie na mieszkania. Od góry przykryta jest ona ziemnym nasypem. Umocnienia ziemne fortu zostały silnie przekształcone przez budowę ul. Traugutta w poł. lat 30. XX w. W latach 20. XX w. zniwelowano większość obwodów wałów wokół Fortu, zasypano fosy, rozebrano budowle na placu broni oraz inne elementy murowane Fortu poza zachowanym blokiem koszarowym. ► Więcej o Forcie św. Jakuba tutaj. Wewnętrzny pas fortyfikacji rozbudowywano w następnych latach. W latach 1837-1840 rozbudowano powstały w 1824-28 r. lewobrzeżny Przyczółek Mostowy (ul. Podgórska 6/10) o dwa bastiony od strony Wisły. Powstało nowe dzieło rogowe w formie nasypów i wykopów, bez większych murowanych budowli, które nadal, ale bardziej skutecznie miało bronić mostu przez Wisłę od strony południowej. Przyczółek Mostowy (1824-28) miał rozpiętość około 500 metrów, poligonalny wał w kaponierami barkowymi. W środku wału, na jego osi, umieszczono trójskrzydłową, trzypiętrową reditę koszarową z własną fosą, dwiema kaponierami barkowymi i potężną, wydłużoną, kaponierą czołową (osłoniętą rawelinem). Szyja zamknięta tradycyjnie murem ze strzelnicami i piętrowym blokhauzem. W latach 1861-62 na rozległym dziedzińcu Przyczółka Mostowego wybudowano dworzec kolejowy (dziś Toruń Główny). Po otwarciu w 1862 r. linii kolejowej z Kutna (Warszawy) do nowego dworca Toruń-Przedmieście (dziś Toruń Główny) przystąpiono do budowy na wschód od dworca nowego Fortu Kolejowego, w celu zapewnienia obrony tego węzła kolejowego i późniejszego mostu kolejowego na Wiśle. Obiekt ten na planie 6-kąta powstał tuż przy linii kolejowej w latach 1863-66. Obecnie Fort Kolejowy jest doszczętnie zrujnowany. Na budowie Fortu Kolejowego zakończył się pierwszy etap tworzenia XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej, w wyniku którego powstał tzw. wewnętrzny pas fortyfikacji. Drugi okres rozbudowy Twierdzy Toruń to lata 1871-1885. Powstała wtedy zewnętrzny pas fortyfikacji - twierdza fortowa (patrz niżej: Pierścien zewnętrzny twierdzy XIX-wiecznej). Było to wynikiem kolejnych udoskonaleń broni i artylerii, której donośność zwiększyła się do ok. 8-10 km. Zwiększyły się też celność i moc pocisków. Powstała więc konieczność zwiększenia obwodu twierdzy i odsunięcia nowych fortów znacznie dalej od centrum miasta - na przedpole. Mimo budowy pasa zewnętrznego prowadzono też prace w pasie wewnętrznym, zwłaszcza na odcinku od Fortu św. Jakuba do bastionu nr 4 Odcinkowego. Te dwa dzieła połączono w latach 1880-85 kurtyną (fosa i wał). Wyburzono wówczas bastiony nr: 1 Menniczy, 2 św. Jakuba, 3 św. Katarzyny, nad Kaszownikiem w miejscu zlikwidowanej lunety utworzono potężną kaponierę. Umocnienia pierścienia wewnętrznego na planie z pocz. XX w. z zaznaczeniem kurtyny między Fortem św. Jakuba a bastionem 4 Odcinkowym. Kliknij aby powiekszyć. Nową kurtynę od Fortu św. Jakuba do bastionu Odcinkowego przecięła linia kolejowa z dworca Toruń-Przedmieście do Królewca, w związku z tym wybudowano ufortyfikowaną bramę kolejową (obecnie na jej koronie poprowadzono fragment ronda Pokoju Toruńskiego). Na powiększonym w ten sposób obszarze miejskim (między płn.-wsch. odcinkiem murów nowomiejskim a nową kurtyną) umieszczono głównie obiekty wojskowe, ale też część reprezentacyjną mieszkaniową. Cała ta nowa dzielnica miasta otrzymała nazwę Wilhelmstadt (patrz: Przedmieście św. Katarzyny). Umieszczono tu dwa kompleksy koszarowe (Koszary Wilhelmowskie), szpital oraz potężne podwalnie (>>>) magazynowe i koszarowe. Nowy odcinek składał się począwszy od Nowej Bramy Chełmińskiej (z 1826 r.) ze: skazamatowanego lewego barku i czoła Bastionu 4 (podwalnia), zbudowanej po 1880 r. Bramy Kaszownika (okolicach obecnego skrzyżowania ul. Dąbrowskiego i Wałów Sikorskiego), kurtyny z podwalnią koszarową - tzw. Koszary Kaszownika (za nią potężny trzykondygnacyjny schron Urzędu Prowiantowego z nową piekarnią z 1887-92), kaponiery skarpowej w fosie osłoniętej od północy przebudowaną lunetą II i stawem Kaszownik, kurtyny z podwalnią (na wale kurtyny stanowiska dla dział na lawetach "nadbrzeżnych"), Bramy Lubickiej, podwójnej bramy kolejowej z blokhauzem w fosie oraz kurtyny z podwalnią koszarową (Koszary św. Jakuba, obecnie Archiwum Wojsk Lądowych), która łączyła się z lewym czołem wzmocnionego Fortu św. Jakuba. W roku 1887 nowe umocnienia wzmocniono (warstwa betonowo-piaskowa). Cały nowy odcinek rdzenia w zasadzie przetrwał rozbiórkę i zachowany jest w dobrym stanie, z wyjątkiem bram rozebranych po 1920 r., z których zachowała się tylko kolejowa. Również na początku XX w. dokonano też wielu innych zmian w pasie wewnętrznym, zlikwidowano niektóre nieprzydatne umocnienia średniowieczne, zniwelowano część wałów ziemnych, zabudowano średniowieczne fosy bezpośrednio wokół Średniowiecznego Zespołu Miejskiego (np. Bank Rzeszy, Sąd Rejonowy, Collegium Maius, Teatr Horzycy, Urząd Miasta i in.), zlikwidowano bastiony od strony północnej i zachodniej - później na tych terenach powstały planty. Ponadto dla twierdzy powstały też nowe elementy: hala sterowcowa i hala balonowa (balony obserwacyjne i zaporowe), w 1912 r. przystąpiono do budowy lotniska.

Pierścień zewnętrzny twierdzy XIX-wiecznej
Schemat fortu typu głównego w Twierdzy Toruń. Podobnych obiektów wybudowano ok. 70 w całym państwie niemieckim. Malowidło pruskiego orła w Forcie IV, ok. 1914 r. Kopuła pancerna WT90 stanowiska obserwacyjnego piechoty w Forcie IV. Takich kopuł zakłady Grussona w Buckau (Magdeburg) wyprodukowały 129, z czego 25 zainstalowano w twierdzy toruńskiej (tj. najwięcej na obecnych ziemiach polskich), do dziś zachowały się tu tylko 5. Kopuła pancerna PBSt 87 stanowiska obserwacyjnego artylerii w Forcie I. Wyprodukowano ich 28, z czego 6 zainstalowano w Toruniu.		Kolejny etap rozwoju twierdzy toruńskiej nastąpił w latach 70. XIX w., w wyniku którego miasto (a tym samym rdzeń twierdzy) zostało otoczone pierścieniem fortów, innych schronów i dzieł obronnych w odległości ok. 3 - 4 km od centrum. Decyzję o podjęciu budowy wielkiej Twierdzy podjęto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy. Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych (1859 r.). Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu i celności, wywołało przełom w fortyfikacji - dotychczasowe ciągłe obwody wałów musiały zostać uzupełnione wysuniętym na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich o obwodzie ok. 22 km. W latach 1873-77 prowadzono prace studialne i projektowe. Toruńskie forty powstały w oparciu o plany standardowych fortów artyleryjskich proj. Hansa Alexisa von Biehlera (1818-1886). Fort taki mieścił ok. 650-800 os. załogi (żołnierzy i oficerów), obsługujących 15-22 działa artylerii obrony dalekiej i ok. 14 dział obrony bliskiej. Budowę takich fortów w Toruniu podjęto w 1877 roku i ukończono w 1884. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy IX (szczegóły niżej). Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono stare umocnienia wokółmiejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w 1. poł. XIX w. Nowy etap "rewolucji fortyfikacyjnej" wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego (1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty o nowszej - bardziej odpornej konstrukcji oraz z nowym wyposażeniem: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV oraz pomiędzy nimi 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. Jednocześnie prowadzono modernizacje w obiektach już zbudowanych. Później jeszcze, w latach 90. oraz około 1905 i 1914 roku istniejące obiekty znowu modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do roku 1914 liczba budowli fortecznych wzrosła do około 200. Łącznie na budowę, utrzymanie i wyposażenie obiektów fortecznych wydano sumę 60 milionów marek. Kolejne wynalazki, jak samolot i czołg, spowodowały, że dzieła fortowe (pierścieniowe twierdze fortowe) straciły swoją rolę obronną i już w latach I wojny światowej przestały być użyteczne.

Zestawienie numeracji i nazw fortów pierścienia zewnętrznego

numeracja		nazwa
do 1920 r. (pruska)	od 1920 r (obecna)	do 1920 r. (pruska)	od 1920 r. (obecna)
- - - Ia I I-5 II III IIIa IV IVb IVa - V Va VI VIa VII	- - - I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV	Brückenkopf Jacobsfort Eisenbahnfort König Wilhelm I Bülow Werk L'Estocq Yorck Scharnhorst Dohna Friedrich der Grosse Herzog Albrecht Heinrich von Plauen Batterie Grünthalmühte Grosser Kurfürst Ulrich von Jungingen Winrich von Kniprode Hermann Balk Hermann von Salza	Przyczółek Mostowy >>> św. Jakuba >>> Kolejowy >>> Jan III Sobieski >>> Stefan Czarniecki >>> Stanisław Jabłonowski >>> Stanisław Żółkiewski >>> Karol Chodkiewicz >>> Jerema Wiśniowiecki >>> Tadeusz Kościuszko >>> Kazimierz Wielki >>> Bolesław Chrobry >>> Bateria Nadbrzeżna >>> Stefan Batory >>> Władysław Jagiełło >>> Karol Kniaziewicz >>> Józef Bem >>> Henryk Dąbrowski >>>

Z baterii 4 pancernych wież dla haubic kalibru 210 mm zachowały się 3 (w całej Europie są jeszcze tylko dwie takie). Wnętrze wieży (wys. 8,87 m, średn. 4,5 m) było 2-poziomowe i wyposażone w windę amunicyjną, urządzenia naprowadzania, hydrauliczny system unoszenia kopuły wieży.		Fort I Jan III Sobieski (ul. Winna) - fort pancerny, jedyny taki w środkowej Europie, jeden z najciekawszych i najcenniejszych zabytków architektury obronnej i militarnej w całej Europie. Zbudowany w latach 1888-1892. Zarazem jest najmłodszym w Toruniu. Jest wyjątkowym i unikatowym zabytkiem techniki wojskowej i architektury obronnej w skali europejskiej i jedynym fortem pancernym nie tylko w Toruniu, ale i na całym wschodnim froncie umocnień II Rzeszy. W czasie budowy był najnowocześniejszym i najpotężniejszym dziełem fortecznym w Europie, przełomowym w historii rozwoju fortyfikacji. Stał się modelem późniejszych fortów grupowych (tzw. fest) budowanych w twierdzach na zachodniej granicy Niemiec, m.in. w Metz. Główne uzbrojenie stanowiła bateria pancerna 4 haubic 210 mm - najcięższa artyleria twierdzy. Jego głównym zadaniem było pokrycie ogniem okolic ujścia Drwęcy, którą przebiegała granica Królestwa Prus z Rosją. Załoga składała się z 200 żołnierzy piechoty, 152 artylerzystów i 6 saperów, dowodzonych przez 13 oficerów. Obok pomieszczeń mieszkalnych dla oficerów i żołnierzy w forcie kryły również komendantura, 2 kuchnie, latryny i maszynownia oraz blok pomieszczeń dla obsługi baterii pancernej. Wszystkie pomieszczenia w obrębie fortu (w tym również kazamatowe stanowiska obrony fortu na przeciwskarpie) połączone były komunikacją podziemną. Ponadto do pancernych stanowisk obserwacyjnych i baterii pancernej prowadziły wejścia ze schronów znajdujących się na nasypie fortu. Od strony koszar dostępu do fortu broniła owalna kaponiera szyjowa głęboko wschodząca w niewielki plac broni. Cały fort otoczony został wysokim wałem przeciwskarpy z suchą fosą i zabezpieczony dodatkowo ciężkimi kratami fortecznymi znajdującymi się w fosie u podnóża fortu oraz na murze przeciwskarpy. W gestii wojska (od 1920 r. polskiego) Fort pozostawał do 1956 r., potem był adaptowany na winiarnię. Fort w bardzo dobrym stanie zachowania stał się własnością miasta i od ostatnich lat jest niestety w zastraszającym tempie dewastowany i ogołacany przez złodziei, bezdomnych i złomiarzy. Pierwotnie fort posiadał numer "I a" i nosił nazwę "Buchtafort", ze względu na to, że zbudowano go na wzgórzu Buchta. Wcześniej na wzgórzu stała gospoda pod nazwą "Buchtakrug", zlokalizowana przy prowadzącej tędy drodze z Torunia do Kaszczorka i Złotorii. W 1894 r. nazwa fortu przemianowana została na "Feste König Wilhelm I" a w 1920 r., po przejęciu przez Wojsko Polskie na "Fort I Warownię Jana III Sobieskiego". ► Więcej o Forcie I tutaj.

		Fort II Stefan Czarniecki (ul. Leszczynowa 2) - główny. Zbudowany w latach 1878-1882 (równolegle z Fortem XI) jako pierwszy - dziś najstarszy pruski standardowy fort główny; w związku z tym różni się nieco od późniejszych fortów głównych (m.in. w przeciwieństwie do nich jedna z prochowni umieszczona jest wzdłuż poterny głównej, druga pod barkiem lewego wału; to samo dotyczy Fortu XI; w pozostałych fortach głównych obie prochownie umieszczone są wzdłuż boków poterny głównej). Fort zbudowany na najbardziej newralgicznym - wschodnim kierunku, gdzie strzegł miasto oraz most na Wiśle od strony granicy zaboru rosyjskiego. Fort jest dobrze zachowany, ma czytelny układ obwałowań i zabudowy. Ocalały liczne urządzenia mechaniczne. Po przejęciu przez wojsko polskie, w 1921 roku mieścił się tu szpital obozowy Obozu Internowanych Nr 11 dla żołnierzy rosyjskich w Toruniu.

		Fort III Stanisław Jabłonowski (ul. Skłodowskiej-Curie 63) - pośredni. Zbudowany został w latach 1888-1890 jako fort pośredni, początkowo schron piechoty, rozbudowany w 1892 r. - otoczony wałem ziemnym ze stanowiskami dla piechoty i artylerii chroniony mokrą fosą. Fort III był dziełem niewielkim, przeznaczonym dla jednej kompanii piechoty, przystosowanym do wytrzymania pocisków artylerii polowej. Podobnie jak Fort X, tak i ten nie posiada wieżyczki obserwacyjnej piechoty. Dobrze zachowany schron nasady i stanowiska ogniowe. Około 1960 r. częściowo zniwelowano prawą część wału i fosy. Przed wjazdem do fortu dobrze zachowane dwa schrony tradytorów.

		Fort IV Stanisław Żółkiewski (ul. Chrobrego 86) - główny. Zbudowany w latach 1878-1884 jako standardowy fort artyleryjski główny, trzeci z kolei zbudowany w Toruniu. Zadaniem fortu była obrona węzłów kolejowych Toruń-Mokre i Toruń-Północ oraz obrona Torunia od strony północno-wschodniej. Fort przeznaczony był na pomieszczenie 1 batalionu piechoty i 1 baterii artylerii. Stanowił bazę dla ok. 500-osobowej załogi (2 kompanie piechoty) oraz obsługi 14 dział średniego i 15-22 dział ciężkiego kalibru (łącznie ok. 650-800 żołnierzy i oficerów); był szczytowym osiągnięciem inżynierii fortecznej. W latach 1889-93 wzmocniono odporność fortu - w związku z pojawieniem się tzw. pocisków burzących - m.in. poprzez pogrubienie ścian czołowych i barkowych (1m tzw. korytarzem piaskowym i drugą ścianą ceglaną 1,03 m), poprzez przykrycie stropów betonowymi płytami detonacyjnymi (1m grubości), poduszką piaskową i ziemnym nasypem, od wnętrza zainstalowano w oknach zasłony pancerne, rozebrano kaponierę czołową zastępując ją kojcem w przeciwskarpie. W 1894 r. fort otrzymał nazwę Yorck, upamiętniającą pruskiego generała Johanna Davida Yorck von Wartenburg. Fort nigdy nie uczestniczył w działaniach bojowych, dzięki czemu zachował się w bardzo dobrym stanie. W 1920 r. wraz z całą twierdzą został przejęty przez Wojsko Polskie w dobrym stanie technicznym, choć bez wyposażenia. W okresie międzywojennym miejsce stacjonowania kompanii ckm z 63 pułku piechoty "Toruńskiego". We władaniu wojska pozostawał do 1956 roku, po czym podejmowano próby rozbiórki. Do końca lat 80. XX wieku mieścił zakład uprawy pieczarek; od pocz. lat 90. jest w rękach prywatnych. Jako jedyny z fortów toruńskich posiada odsłonięte zewnętrzne obmurowania fosy i kaponiery zewnętrznej, co umożliwia dokładne zapoznanie się z elementami konstrukcyjnymi obiektu. Z fortu widoczne są: schrony piechoty, tradytor i odcinek kanału odwadniającego. ♦ Fort jest dobrze zachowany. Jako jedyny przygotowany do zwiedzania i udostępniony dla ruchu turystycznego (szczegóły tutaj). Jako jedyny jest w pełni Fort stwarza możliwość przeżycia niezapomnianych wrażeń w labiryncie schodów i korytarzy, poznania dziejów militariów, zobaczenia 55-tonowych pancernych stanowisk obserwacyjnych artylerii, obrotowych wież obserwacyjnych, potężnych prochowni.

		Fort V Karol Chodkiewicz (ul. Polna 9) - główny. Wzniesiony w latach 1878-1884 jako standardowy fort główny. Bardzo dobrze zachowany. Zachował najwięcej elementów wyposażenia. Do 2014 r. był w posiadaniu Wojska Polskiego, odkąd w rękach prywatnych. Na zewnątrz fortu na uwagę zasługuje zachowany w dobrym stanie stok bojowy z zaznaczonym przedstokiem. Znakomicie widoczne poszczególne fazy nie zakończonej modernizacji fortu z roku 1914. Warto, też zwrócić uwagę na przebudowany dom wałmistrza. Za fortem od północy czytelny, lecz zaniedbany teren dawnej fabryki amunicji.

		Fort VI Jarema Wiśniowiecki (ul. Szosa Chełmińska 212) - pośredni. Fort zbudowany w latach 1889-1893 jako fort artyleryjski pośredni. Mocno zniekształcony przez zasypanie fosy na całym obwodzie. Dobrze zachowane elementy budowli urządzeń fortu jak: koszary nasady, poterny, klatki schodowe, schrony wałowe i punkty obserwacyjne oraz koszary główne fortu. Fort obecnie w użytkowaniu Kurkowego Bractwa Strzeleckiego.

		Fort VII Tadeusz Kościuszko (ul. Polna 1 / Szosa Okrężna) - główny Fort został zbudowany w latach 1879-1883 jako standardowy fort artyleryjski główny. Około 1960 r. rozebrano oskarpowanie fos barków i części głównej fosy. Dobrze zachowane schrony i remizy działowe oraz kaponiery. Czytelne są ziemne urządzenia fortu; otoczenie całkowicie zdewastowane. Dziś fort stanowi miejsce pamięci narodowej: w okresie 10.1939 - 1.1940 stał się miejscem męczeństwa ponad 1500 polskich obywateli Torunia i okolic (głównie inteligencji), więzionych tu przez Gestapo i wywożonych do lasów Barbarki na rozstrzelanie lub do obozu Stutthof. Już w październiku 1939 roku hitlerowcy z formacji Selbstschutz przeprowadzili, na podstawie wcześniej przygotowanych list, akcję masowych aresztowań przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, głównie jednak inteligencji polskiej (urzędników państwowych, księży, policjantów, nauczycieli, działaczy społecznych oraz Żydów). O życiu lub śmierci więźniów decydowała urzędująca tu tzw. Mordkomission (sąd doraźny). Skazanych w liczbie około 1500 umieszczano w celi śmierci nr 22, zw. Todeszelle, a następnie w ciemnicy, skąd wywożono na rozstrzelanie. Ich zwłoki zostały w większości w 1944 roku odkopane przez hitlerowców i spalone dla zatarcia śladów zbrodni. Obóz w Forcie zlikwidowano w styczniu 1940 roku, a pozostałych przy życiu więźniów (około 600 osób) wywieziono do obozu koncentracyjnego Stutthof (Sztutowo). W 1976 roku utworzono tu izbę pamięci, dziś już nie udostępnianą.

		Fort VIII Kazimierz Wielki (ul. Bielańska) - pośredni. Zbudowany w latach 1889-1893 jako artyleryjski fort pośredni o narysie trapezowym. Doskonale zachowane linie koszar, nasypy baterii skrzydłowych, schrony na wale oraz system umocnień ziemnych. W wyniku nieodwracalnych zniszczeń dokonanych w końcu lat 50-tych XX w. doskonale widoczne elementy konstrukcyjno budowlane stropów, ścian i podłóg. Fort jest ogólnie dostępny, a co za tym idzie także systematycznie dewastowany. W okresie międzywojennym stacjonowały w nim jednostki Wojska Polskiego. W okresie II wojny światowej mieściło się tu więzienie śledcze dla ludności polskiej.

		Fort IX Bolesław Chrobry (ul. Szosa Okrężna 9) - pośredni. Zbudowany w latach 1882-1885 jako fort artyleryjski pośredni. Jest najmniejszym fortem toruńskim o kształcie pięcioboku. Jednak w pierwotnych planach fort zaprojektowano jako większy, niesymetryczny, trapezowy fort pośredni, ostatecznie fort stał się małym, nietypowym, dwuwałowym fortem artyleryjskim. Mocno zniekształcony. Cześć fosy nasady, kojce nasady i wnętrze fortu dobrze zachowane. Na forcie czytelne są nasypy ziemne tworzące stanowiska artylerii dla trzech rodzajów dział. Ok. 1960 r. zostały zniszczone fosy czół i lewego barku, 10 lat później została zniszczona cała lewa bateria skrzydłowa wskutek przebudowy arterii komunikacyjnej (ul. Szosa Bydgoska). W okresie międzywojennym fort był siedzibą 8. Okręgowego Szpitala Koni i czasowo szkołą podkuwaczy koni. Sporadycznie też służyła jako koszary dla wojsk uczestniczących w manewrach. Obecnie mieści centrum handlowe Arkady Kupieckie.

		Fort X Bateria Nadbrzeżna (ul. Przy Grobli 39) - pośredni. Bateria ziemna została zbudowana w latach 1889-1892. Składa się z ceglanego 12-komorowego schronu dla załogi oraz częściowo uszkodzonego wału artyleryjskiego ze stanowiskami dla 6 dział kalibru 12 cm kontrolujących dolinę Wisły. Bateria została otoczona fosą na 3/8 obwodu. Podobnie jak Fort III, tak i ten nie posiada ani jednej wieżyczki obserwacyjnej piechoty. Dzieło czytelne, dobrze zachowane.

		Fort XI Stefan Batory (ul. Poznańska 152) - główny. Zbudowany został w latach 1877-1881 jako standardowy fort artyleryjski główny. W 1960 roku rozebrano oskarpowania fos czół i obu barków. Fosa nasady obu skrzydeł całkowicie zabudowana. Zadbany i utrzymany dziedziniec wjazdowy ze znajdującym się na nim schronem obrony wjazdu. Wnętrza fortu kryją ślady pobytu jeńców brytyjskich Stalagu XXa zatrudnionych przy budowie węzła kolejowego Toruń-Kluczyki. Na ścianach kaponiery głównej czytelne napisy i rysunki jeńców represjonowanych w karcerze obozowym.

		Fort XII Władysław Jagiełło (teren poligonu artyleryjskiego na Podgórzu) - pośredni. W sąsiedztwie fortu dobrze zachowane schrony piechoty. Zbudowany w latach 1889-1893 jako standardowy fort pośredni. Swym kształtem i budową podobny do Fortu VI. Zachowany oryginalny fragment betonowej przeciwskarpy z 1912 r. W lewym narożniku czołowym wybudowane w 1897 r. betonowe doświadczalne stanowisko armaty 10 cm. Na przeciwskarpie w prawym narożniku nasady i lewym czołowym wartownie z 1914 r. Z tego roku pochodzą ruiny schronów podwójnego tradytora na 4 armaty na stoku bojowym nasady fortu. Urządzenie fortu takie jak koszary, schrony, punkty dowodzenia i magazyny dobrze zachowane i czytelne. W 1941 r. przebywali w forcie jeńcy radzieccy ze Stalagu XXC. Fort niedostępny do zwiedzania.

		Fort XIII Karol Kniaziewicz (ul. Kniaziewicza) - główny. Zbudowany w latach 1880-1885 jako główny fort artyleryjski w pierwszej fazie budowy Twierdzy Toruń, kiedy powstały również forty II, V, VII, IX, XI i XV. Dobrze zachowane elementy konstrukcji metalowych i murowanych. W okresie międzywojennym fort mieścił obóz dla internowanych Rosjan, garnizonowe więzienie żandarmerii wojskowej, a w 1939 r. stanowisko dowodzenia Armii Pomorze. W czasie II wojny światowej początkowo był tu obóz jeńców wojennych żołnierzy polskich, a od 1941 r. obóz jeniecki Stalag XXA żołnierzy brytyjskich. Nie były tu przeprowadzanie żadne przebudowy, a niewielkie prace adaptacyjne nie zniekształciły obiektu tak jak innych w Toruniu. Dlatego dziś należy do najlepiej zachowanych, posiadających najwięcej detali historycznych, pomimo, że w 1939 r. był bombardowany przez wojska hitlerowskie z uwagi na mieszczące się tu dowództwo Armii Pomorze. Fort zachował niepowtarzalny klimat swoich czasów oraz wiele oryginalnych elementów, m.in. bramy, kraty, drzwi wewnętrzne, urządzenia wentylacyjne, studnie, a nawet asfaltowe pokrycie posadzki w prochowni wojennej, które miało zabezpieczać przed przypadkowym powstaniem iskry np. od podkutego buta. Fort nie jest udostępniony do zwiedzania - znajduje się na terenie jednostki wojskowej.

		Fort XIV Józef Bem (ul. Łódzka) - pośredni Zbudowany w latach 1889-1893 jako fort piechoty, jako jedyny w całości otoczony mokrą fosą (4 m głęb., 35 m szer.). Mury skarpowe i przeciwskarpowe zostały zastąpione płotem fortecznym. Bardzo dobrze zachowane urządzenia fortu, schron ochrony wjazdu, dziedziniec wjazdowy, grobla z mostem, koszary nasady, schrony wałowe i poterny. W czasie II wojny światowej funkcjonował tu szpital obozowy Stalagu XXA. Obiekt użytkowany przez prywatnego właściciela, nie jest udostępniony do zwiedzania. Warty obejrzenia jest stok bojowy wałów fortu z zachowanymi miejscami z przedstokiem z siecią kolczastą. Wokół dobrze widoczne schrony artylerzystów ze stanowiskami baterii pośrednich oraz schrony

		Fort XV Henryk Dąbrowski (ul. Podgórska) - główny. Zbudowany w latach 1881-1885 jako główny fort artyleryjski dwuwałowy. Pomimo zniszczonych obmurowań fosy i części kaponiery barkowej prawej, murowane elementy fortu dobrze zachowane. Ocalały mechanizmy, kraty i pancerne stanowisko obserwacyjne artylerii PBSt-87. W forcie w latach 1920-21 mieściła się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan, a w 1940-44 przebywali w nim jeńcy francuscy ze Stalagu XXA. Od lutego 1945 r. funkcjonował tu Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego.