Zarys rozwoju obronności i fortyfikacji w Toruniu od średniowiecza do XX w.

• zobacz artykuł w Toruńskim Portalu Turystycznym >>>

w przygotowaniu

		W Toruniu można prześledzić cały rozwój dzieł fortyfikacyjnych i obronnych począwszy od wczesnośredniowiecznych wałów grodu, poprzez średniowieczne mury obronne, nowożytne bastiony, aż po fortyfikacje XIX-wieczne. Zawsze rozwój związany był z unowocześnianiem techniki wojennej. W każdym etapie swojego istnienia, w każdym okresie historycznym Toruń stanowił silną obronna twierdzę.
		Średniowiecze Toruńskie średniowieczne mury obronne należały do najpotężniejszych w państwie krzyżackim, a jednocześnie na obszarze obecnych ziem polskich. Ceglane mury w Toruniu zaczęto wznosić tuż przed połową XIII w. - najwcześniejszej na obecnych ziemiach polskich. Toruński zespół miejski, składający się ze Starego Miasta, Nowego Miasta i zamku krzyżackiego, otoczony był powiązanym wzajemnie systemem podwójnych murów z mokrą fosą pomiędzy nimi, a od zachodu był mur potrójny z drugą fosą, suchą. W ciągu murów istniały ok. 54 baszty, 13 lub 14 bram. Szczytową formę obronną średniowieczne fortyfikacje toruńskie osiągnęły w XV w., kiedy powstały dwa barbakany typowe: Starotoruński (1429 r.) i Chełmiński (1449 r.), jednocześnie były to również pierwsze takie formy obronne na obecnych ziemiach polskich. Więcej o średniowiecznych murach obronnych Torunia tutaj.
Widok perspektywiczny Torunia według sztychu Matthäusa Meriana z 1641 roku.		Okres nowożytny Zmiana techniki wojennej, rozwój broni artyleryjskiej w czasach nowożytnych wysunął konieczność zbudowania skutecznego zabezpieczenia miasta, gdyż średniowieczne mury miejskie już nie wystarczały i przestawały być skuteczne. Coraz szersze stosowanie broni palnej podczas działań wojennych zmusiło Radę Torunia do rozważenia budowy umocnień bastionowych na zewnątrz murów średniowiecznych. W 1563 roku Rada opodatkowała mieszczan i rozpoczęto sypanie pierwszego wału - od wschodu, przy Nowym Mieście i ruinach zamku krzyżackiego (bastion Menniczy). Prace te zakończono w roku następnym, jednocześnie na Kępie Bazarowej przystąpiono do sypania szańca, mającego za zadanie osłonę mostu na Wiśle. W ciągu najbliższych lat nie podejmowano nowych takich budów. W końcu XVI w. Toruń nadal był jednym z największych i najsilniejszych miast-twierdz w całej Rzeczypospolitej, gdzie wyróżniały się: potężny Kamieniec Podolski będący symbolem „przedmurza chrześcijaństwa", Zamość - twierdza rodu Zamoyskich, oraz pruskie miasta - Gdańsk, Toruń, Elbląg i Malbork, które dzięki swemu należytemu wyposażeniu obronnemu wzbudzały respekt wrogów i wielokrotnie potrafiły skutecznie odpierać najazdy. W XVI w. nowe fortyfikacje powstały w Przemyślu, Jarosławiu, Samborze, Przeworsku, Opatowie i Pułtusku. Zmodernizowano też umocnienia Krakowa i Lwowa. W pierwszej połowie XVII w. nowożytne mury obronne uzyskały Gdańsk, Elbląg i Toruń. Umocnienia ziemne otrzymały Warszawa („wał zygmuntowski"), Lublin i Lwów. Starania burmistrza Torunia Heinricha Strobanda, rzecznika unowocześnienia miasta, przyniosły w 1590 roku zgodę króla Zygmunta III Wazy na budowę nowożytnych obwarowań bastionowych. Z powodu pilniejszych zadań budowę jednak odłożono i dopiero niebezpieczeństwo szwedzkie (wojna 1626-1629) przyspieszyło realizację strobandowskich planów. Po zakończeniu wojny szwedzkiej w 1629 r. przystąpiono do rozbudowy fortyfikacji. Do budowy władze miasta zatrudniły jako fortyfikatora Antona Petersena i dwóch inżynierów gdańskich: Petera Mönninga i Kaspra von Wanken. Swój udział w tworzeniu fortyfikacji miał też wybitny torunianin, Adam Freytag. Do 1631 roku usypano wokół Starego Miasta i Nowego Miasta bastiony, które jednak nie objęły rozbudowanych toruńskich przedmieść w całości. Przez blisko trzy wieki umocnienia te stanowiły główną siłę obronną Torunia - były wielokrotnie bronione i zdobywane, przebudowywane i wzmacniane przez Polaków, Szwedów, Francuzów, Rosjan i Prusaków. W 1634 r. zakończono wszystkie prace objęte początkowym planem fortyfikacji. Bastiony nosiły nazwy (od wschodu): 1: Menniczy (Nowy; rozbudowany w 1658 roku i najlepiej zachowany do dziś między ul. Wola Zamkowa a Bulwarem Filadelfijskim), 2: Kawaler (św. Jakuba; najpotężniejszy zaopatrzony w liczne działa), 3: św. Katarzyny, 4: Odcinkowy (Główny; Kawaler II), 5: św. Wawrzyńca (jego wnętrze objęło kościół św. Wawrzyńca), 6: Chełmiński (Kawaler III), 7: Nowy, 8: Starotoruński (Kawaler Mniejszy; dziś teren Doliny Marzeń). Dodatkowym elementem tej imponującej twierdzy bastionowej była szeroka (25-30 m) mokra fosa o głębokości około 3 m. Wały bastionów i kurtyn miały szerokość około 40 m, a wysokość ich wynosiła około 8 m. Do tej twierdzy prowadziły cztery bramy, z których trzy (Starotoruńska, Chełmińska, św. Katarzyny) wzniesiono na osi odpowiadających im bram średniowiecznych o tych samych nazwach, a czwartą bramę stanowiła średniowieczna Brama św. Jakuba. O wielkości fortyfikacji tego okresu świadczy fakt, że utrzymywanie i konserwacja potężnych fortyfikacji pochłaniały w drugiej połowie XVII wieku niemal połowę budżetu miejskiego. Otaczające miasto gwiaździste obwarowania ziemne z tego okresu wiernie przedstawia widok perspektywiczny Torunia według sztychu Matthäusa Meriana z 1641 roku. W latach 30. XVII wieku zbudowano więc zasadniczą część nowoczesnych fortyfikacji bastionowych typu staroholenderskiego: wały ziemne umocnione palisadami, w których umieszczono osiem pięciobocznych bastionów otoczonych fosami; w części zachodniej i północnej nowa linia umocnień była znacznie oddalona od starych średniowiecznych murów miejskich, przez co w obszarze przez nie objętym znalazły się części przedmieścia Rybaki i Kościół św. Wawrzyńca. Jednak większość przedmieść leżących poza wałami głównymi, otoczono jedynie lekkimi szańcami. W ten sam sposób ufortyfikowano Kępę Bazarową i teren przedmościa na lewym brzegu Wisły. Niedługo po wybudowaniu fortyfikacji bastionowych nastąpił drugi najazd szwedzki na Polskę. W wyniku presji szlachty polskiej (która zjechała z okolic szukając w Toruniu schronienia) i mieszczan poddano w 1655 r. Toruń. Szwedzi zajęli miasto i przystąpili do dalszego umacniania fortyfikacji - rozbudowywali je i przystosowali do potrzeb i możliwości obronnych załogi, zbyt szczupłej do obrony całej długości linii obwarowań. W czasie tej rozbudowy, jak i w czasie późniejszych walk szwedzko-polskich zburzony został Kościół Ducha św. z klasztorem Benedyktynek nad Wisłą na Rybakach. Od końca września 1657 r. do listopada 1658 r. załoga szwedzka broniła Torunia przed atakami wojska polskiego. W wyniku tego oblężenia ucierpiało całe miasto, uszkodzeniu uległy średniowieczne mury miejskie i domy, a całkowitej zagładzie uległy przedmieścia. Zubożone wojną miasto dopiero w 1673 r. przystąpiło do naprawy zniszczonych murów i bastionów. Prace przy naprawie fortyfikacji przyspieszono w wyniku wybuchu wojny północnej (1700-1721). Poza naprawami średniowiecznych baszt i fos założono nowe palisady, wybudowano dodatkowe dzieła obronne - lunety między bastionami 3 i 4 oraz 7 i 8, rozbudowano system stanowisk dla artylerii i piechoty, przebudowano w końcu bastion 7 (Nowy), który praktycznie uległ wcześniej całkowitemu zniszczeniu, a na jego miejscu powstało mniejsze dzieło bliżej murów średniowiecznych. Po kolejnym, najtragiczniejszym w dziejach Torunia oblężeniu w 1703 r. Szwedzi zdobyli miasto. Król szwedzki Karol XII nakazał rozebranie fortyfikacji, w wyniku czego zniszczono dwa barbakany średniowieczne, północny odcinek muru obronnego Nowego Miasta, rozkopano bastiony i zasypano fosy. Do rekonstrukcji zniszczonych bastionów przystąpiono w 1733 r., w momencie walk o tron polski między Stanisławem Leszczyńskim popieranym przez Francję i Szwecję, a Fryderykiem Augustem, elektorem saskim, protegowanym Rosji i Austrii. Prace te były jednak niewystarczające i w 1734 r. wojska rosyjskie zajęły Toruń. Po wojnie prace ustały, do roku 1769 całkowitemu rozpadowi uległy bastiony 7 (Nowy) i 8 (Starotoruński), a osuwająca się ziemia zasypała fosy. Dopiero zagrożenie ze strony konfederatów barskich w 1769 r. doprowadziło do działań naprawczych, których efektem było doprowadzenie umocnień do stanu z 1703 r. (poza umocnieniami Kępy Bazarowej, które pozostały nieodbudowane). Taki stan fortyfikacji toruńskich zastali Prusacy, którzy zajęli w 1793 r. Toruń w wyniku II rozbioru Polski.
		Okres zaborów W okresie napoleońskim i Księstwa Warszawskiego (1807-1813) w wyglądzie miasta zaszły kolejne zmiany związane z jego zadaniami wojskowymi: Toruń został bowiem uznany za dogodny punkt w systemie obronnym i był rozbudowywany jako twierdza. Podjęto odbudowę dawnego systemu barokowych urządzeń fortyfikacyjnych oraz modernizowano je kosztem zabudowy miejskiej, zwłaszcza w obliczu wojny rosyjsko-napoleońskiej w 1813 r.   W wyniku tego zniszczonych zostało – nie bez protestów torunian - wiele cennych obiektów historycznych, np. kościół św. Jerzego wraz z domami szpitalnymi, cmentarz i kościół św. Katarzyny oraz inne domy, w sumie 109 posesji, zwłaszcza przedmiejskich.
		XIX-wieczna twierdza fortowa Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy. Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym do roku 1871 powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, później zaczęto budować pierścień zewnętrzny - Twierdzę Toruń I stopnia, w skład której wchodzi 15 dużych fortów i kilkaset mniejszych obiektów. Więcej o XIX-wiecznej twierdzy fortowej tutaj.

 

  

Twoja wycieczka

W Twojej wycieczce znajdują się miejsca: