Witrażownictwo i witraże toruńskie
Gotyckie witraże toruńskie, których przykłady zachowały się jeszcze do dziś, to świadectwo nadzwyczaj wysokiego poziomu artystycznego średniowiecznego witrażownictwa toruńskiego, którego znane wyroby sięgały daleko poza granice państwa krzyżackiego. Jednocześnie zachowane do dziś przykłady gotyckich witraży toruńskich są najstarszymi zabytkami tej sztuki w Polsce.
Witraże są cennymi i rzadkimi dziełami sztuki średniowiecznej.
W średniowieczu jednym z ważniejszych ośrodków produkcji witrażownictwa na obecnych ziemiach polskich był leżący wtedy w państwie krzyżackim Toruń. Witrażownicy toruńscy znani byli szeroko ze swych umiejętności, a wyroby swe eksportowali nawet do Kurlandii. Przyjmowali zamówienia od zakonu krzyżackiego i od biskupów z innych miast. Sztuka witrażowa w Toruniu o najwyższym poziomie artystycznym bujnie rozkwitła w XIV w. Wskazują na to kwatery witraży zachowane do dziś głównie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Ratuszu Staromiejskim, a także nieliczne fragmenty w prezbiterium katedry św.św. Janów w Toruniu oraz katedry pw. Wniebowzięzia NMP we Włocławku. W toruńskim Muzeum Okręgowym znajduje się największy w Polsce zbiór witraży, stanowiący unikatową w skali kraju kolekcję. Zbiór ten składa się z trzech zespołów: z nieistniejącego Kościoła św. Mikołaja (najstarsze) na Nowym Mieście w Toruniu i z Kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu oraz z kościoła farnego w Chełmnie. Równie interesujące są kwatery z herbami patrycjatu toruńskiego, powstałe ok. 1380 r. zapewne dla upamiętnienia fundatorów oszkleń (z kościoła Mariackego).
Witrażownictwo było jedną z wielu gałęzi sztuk rozwijających się w Toruniu wraz z jego niezwykłym rozkwitem gospodarczym, który w średniowieczu uczynił z tego miasta nie tylko wielkie europejskie, hanzeatyckie centrum handlowe, ale też prężny i szeroko znany ośrodek artystyczny, produkujący dzieła na wysokim poziomie artystycznym.
Jednym z najstarszych dzieł witrażownictwa toruńskiego było potężne 4-dzielne okno wschodnie prezbiterium Katedry Świętojańskiej w Toruniu. Powstało tuż po rozbudowie kościoła i prezbiterium do obecnej formy, tj. ok. 1330 r. Z tegoż czasu pochodzą najstarsze zachowane niewielkie fragmenty pierwotnych witraży; znajdują się w maswerku oraz w prezentowanej na powyższej fotografii kwaterze, przedstawiającej fragment architektury.
Wschodnie okno prezbiterium Katedry w Toruniu wypełnia dziś w zdecydowanej większości 40 kwater witrażowych stylizowanych na gotyckie, wykonanych w 1951 r. przez znanego toruńskiego witrażystę, Edwarda Kwiatkowskiego. W całym tym oknie tylko rozetki w maswerkach w górnej części oraz fragment jednej z dolnych kwater zawierają pozostałości oryginalnych oszkleń z ok. 1330 r.
Okno wypełniają kwatery sceniczne i ornamentalne rozety o geometryczno-kwiecistych motywach.
Ok. 1335 r. powstały witraże dla ukończonego właśnie prezbiterium dominkańskiego kościoła św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu. Pomimo, że kościół rozebrano w 1834 r., to jednak zachowało się wiele zabytków pochodzących z jego wyposażenia. Wśród nich są gotyckie witraże, w 1819 r. przeniesione do zdobienia kaplicy Mariackiej na zamku w Malborku, obecnie eksponowane na wystawie stałej Galeria Sztuki Gotyckiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu. Na podstawie zachowanych 20 kwater (17 w muzeum w Toruniu i 3 w muzeum w Berlinie) wiadomo, że cała ta pierwotna kompozycja witrażowa podzielona na 3 pionowe pasy zawierała: w środkowym rząd kwater wypełniających sceny z życia Jezusa (do Dzieciństwa po Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha św.), każda w kolistym medalionie; dwa rzędy boczne zajmowały przedstawienia starotestamentowych proroków i patriarchów z banderolami w dłoniach.
Ten sam warsztat witrażowniczy wykonał też witraże dla katedry we Włocławku na Kujawach ok. 1350 r., zachowane na miejscu w liczbie 22 kwater. Charakteryzują się podobnie skromnym linearnym stylem.
Najstarsze witraże pomorskie: gotyckie kwatery witrażowe z nieistniejącego kościoła dominikańskiego św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu, ok. 1335 r.: Ostatnia Wieczerza, Zesłanie Ducha św., Chrystus przed Piłatem, Chrystus przy Kolumnie Biczowania.
Dla prezbiterium fary w Chełmnie warsztat toruński stworzył kolejne witraże ok. 1370-1380 r. z przedstawieniami scen z dzieciństwa i Pasji Chrystusa. Podobnie jak w toruńskim kościele dominikańskim, tak w Chełmnie po bokach tych scen umieszczono figury tronujących proroków i apostołów. Pierwotnie kompozycję zamykała niezachowana Koronacja Marii. O wysokim poziomie tych witraży świadczy opracowanie szlifierskie szkła powłokowego (szaty postaci czerwone w białe grochy). Witraże te nawiązują do sztuki czeskiej, dzieł kręgu mistrza Teodoryka w artystycznym środowisku dworu Karola IV w Pradze.
Gotyckie kwatery z kościoła farnego w Chełmnie: Nawiedzenie, Zwiastowanie, ok. 1375 r.
Nieco młodsze, bo datowane na lata 1380-1400 r., są zachowane kwatery witrażowe pochodzące z franciszkańskiego kościoła Mariackiego w Toruniu. Pochodzą kilku okien tego kościoła i są dziełami różnych artystów toruńskich.
Witraże gotyckie z kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu, ok. 1380-1400 r.: fragment architektury, Matka Boska Bolesna, św. Maria Magdalena Unoszona przez Anioły
Wielka produkcja witrażowa zanika stopniowo w XVI i XVII w., jednak jeszcze z tego okresu zachowały się witraże z herbami znanych toruńskich rodów patrycjuszowskich: von der Linde, Mochinger, Stroband, które odnaleźć można na wystawie stałej "Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystycznej 1233-1793" w sukiennicach w Ratuszu Staromiejskim.
Powrót sztuki witrażowniczej następuje w Europie dopiero w XIX w. Jest to już epoka o zupełnie odmiennych stosunkach społecznych, świadomości kulturalnej, epoka industrialna. Powstające wtedy witraże nawiązywały do historycznej techniki produkcji i w dużej mierze dotyczyły podejmowanych wtedy działań restauratorskich zabytkowych budowli, gdzie głównym motywem było osiągnięcie historyzującego efektu estetycznego na fali ówczesnej fascynacji stylami historycznymi. Instalowane wtedy licznie witraże w gotyckich kościołach toruńskich w odróżnieniu od tych średniowiecznych nie powstwały w miejscowych warsztatach, a były importowane, jak np. monumentalny zespół witraży neogotyckich z lat 1898-1916 w kościele Mariackim, wykonany w całości przez firmę Binsfeld & Jansen z Trewiru (Trier w Nadrenii). Odrodzenie i rozkwit toruńskiej produkcji witrażowniczej to dopiero lata po II wojnie światowej, co związane było z działalnością nowego Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz pracownią PP Pracownie Konserwacji Zabytków.
XIX-wieczne witraże w toruńskim kościele Mariackim należą do jednych z najbardziej monumentalnych i wysokiej klasy dzieł sztuki neogotyckiej na obecnych ziemiach polskich. Są wynikiem działalności renowacyjnej prowadzonej przez Johannesa Heise (1850-1899), konserwatora zabytków prowincji Prusy Zachodnie w okresie zaboru niemieckiego.
XIX-wieczne witraże nawie południowej w kościele Mariackim swoją treścią nawiązują do pierwotnych witraży średniowiecznych. Strzeliste okna boczne prezbiterium oraz nawy południowej w czasach średniowiecza wypełnione były witrażami z dywanowym motywem dekoracyjnym na całej powierzchni i z pojedynczymi, całopostaciowymi przedstawieniami świętych pod baldachimami, wprowadzonymi w górną część okien. Powstały one najpewniej jednocześnie z zachowanymi do dziś monumentalnymi malowidłami szkarp wewnętrznych nawy południowej i treścią nazwiązywały do nich. Witraże XIX-wieczne, zastępujące oryginały mocno nawiązują do tradycji gotyckich. W górnych partiach smukłych okien nawy południowej przedstawiono apostołów pod iluzjonistycznym baldachimem architektonicznym.
Fragmenty neogotyckich (przełom XIX-XX w.) witraży w kościele Mariackim na Starym Mieście: po lewej górna część okna wschodniego prezbiterium, po prawej dolna częśc okna zachodniego nawy głównej
Najbardziej rozbudowane i najbogatsze treściowo w tym kościele są witraże w oknach: zachodnim nawy głównej i wschodnim prezbiterium. Niestety okazały barokowy ołtarz główny w prezbiterium zasłania centralną część wschodniego okna witrażowego, które przedstawia scenę Zwiastowania umieszczoną pod potężnym gotyckim baldachimem z postaciami proroków Izajasza i Jana Chrzciciela; dolna i górna partia tego okna wypełnione są ornamentem dywanowym, w który wplecione są liczne symbole maryjne: np. runo Gedeona, jednorożec, Arka Przymierza i emblematy.
Natomiast witraż w zachodnim oknie nawy głównej przedstawia rozbudowane sceny Sądu Ostatecznego; wiadomo natomiast, że oryginalnie, w średniowieczu w górnej maswerkowej części tego okna witraże przedstawiały Wniebowstąpienie wraz z innymi scenami, z których do dziś zachowały się eksponowane w Muzeum Okręgowym XIV-wieczne fragmenty z postaciami św. Piotra i Pawła, proroka Izajasza i Enocha oraz św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły.
Ten sam trewirski warsztat zrealizował też neogotyckie oszklenie prezbiterium kościoła św. Jakuba (>>>) na Nowym Mieście. Tutaj w środkowym oknie wschodnim przedstawiono scenę Koronacji Marii przez Trójcę św., w oknach bocznych Zwiastowanie i Świętą Rodzinę, poniżej wizerunki apostołów. Natomoast okna ścian bocznych wypełniają witraże z bogatą dekoracją dywanową, nawiązującą do gotyckich wzorców.
Najstarsze neogotyckie witraże w Katedrze Świętojańskiej pochodzą z 1887 r. i znajdują się w kaplicach Bożego Ciała i św. Jana Nepomucena. Powstały w dworskiej pracowni saskiej C. L. Türcke w Zittau (Żytawie), przedstawiają sceny pod rozbudowanymi gotyckimi elementami architektonicznymi: Wizja św. Małgorzaty Marii Alacouque i Ostatnia Wieczerza (kaplica Bożego Ciała) oraz Zwiastowanie i Boże Narodzenie (kaplica św. Jana Nepomucena).
Z lat 1899-1903 z firmy Victor von der Frost z Münster pochodzą dalsze witraże w tym kościele: w górnych oknach wschodnich obu naw bocznych (Przemienienie na Górze Tabor i Wniebowstąpienie).
W kolejnych dwóch kaplicach bocznych nawy południowej: św. Stanisława Kostki (przedstawienie patrona kaplicy oraz św. Alojzego Ginzagi) oraz Nawiedzenia (przedstawienie scen Nawiedzenia i Zwiastowania) znajdują się neogotyckie witraże znanej w całej Europie wytwórni braci Otto i Rudolfa Linnemann z Frankfurtu nad Menem z 1907 r.
Fragmenty neogotyckich witraży w Katedrze Świętojańskiej: Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Przemienienie na Górze Tabor
Data publikacji: 31-12-2015
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:
Ostatnia modyfikacja 01-01-2016 20:08
