Katedra Świętojańska (Kościół św. Janów)

Kościół Świętojański (Bazylika Katedralna) w Toruniu od początku istnienia miasta był kościołem parafialnym Starego Miasta Torunia, pozostającym pod patronatem Krzyżaków (tzn., że Krzyżacy mieli prawo mianowania proboszcza dla tej miejskiej parafii), od 1457 r. (przywilej króla Kazimierza Jagiellończyka) pod patronatem królewskim, od 1505 r. (przywilej króla Aleksandra Jagiellończyka) naprzemiennie prawo patronatu miał król i toruńska Rada miejska. Tutaj odbywały się ważniejsze uroczystości miejskie, odczytywano postanowienia Rady i do 1518 r. dokonywano kiery (wyboru członków Rady). Tutaj odbywały się uroczyste nabożeństwa z udziałem królów polskich licznie przebywających w Toruniu.

 

Imponująca bryła kościoła Świętojańskiego, wspaniałe wyposażenie i wysokiej klasy rzeźba sepulkralna jednoznacznie manifestowały wyjątkową pozycję bogatego toruńskiego mieszczaństwa okresu średniowiecza. Do czasu reformacji kościół Świętojański był najważniejszym kościołem Torunia, cieszył się uznaniem najwybitniejszych rodów patrycjuszowskich.  
Od XVI w., kiedy Toruń stał się miastem protestanckim kościół od 1530 r. był wspólnie i naprzemiennie użytkowany przez protestantów (luteran) i katolików, od 1596 r. ponownie wyłącznie przez katolików (odtąd kościół prowadzili sprowadzeni do Torunia jezuici, których działalność tutaj miała na celu prowadzenie kontrreformacji w protestanckim Toruniu). Od czasu reformacji najważniejszym kościołem protestanckiego Torunia był kościół Mariacki, który ze względu na swoją rangę skupiał najbogatszy patrycjat miejski oraz był pod opieką Rady. Kościół Świętojański natomiast w związku z mniejszą zamożnością wyznawców katolicyzmu w Toruniu, którzy wówczas byli też w mniejszości, korzystał więcej ze wsparcia przedstawicieli bogatej szlachty okolicznej, fundującej tu nowe beneficja, płyty nagrobne, epitafia itp.

 

Bazylika Katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu jest jednym z najwybitniejszych gotyckich kościołów halowych Europy Środkowej, nawet pomimo tego, że nie zrealizowano ostatecznej, jeszcze bardziej monumentalnej postaci budowli. Jest wyrazem ambicji średniowiecznego patrycjatu toruńskiego, o czym świadczy jej monumentalizm, forma tzw. wysokiej hali, z dominującym akcentem w postaci potężnej masywnej wieży.
Wyjątkowa ranga artystyczna katedry toruńskiej przejawia się także w jej ocalałym wyposażeniu, z którego na największą uwagę zasługują wyjątkowe i cenne dzieła malarskiej i rzeźbiarskiej sztuki gotyckiej.

 

Kościół Świętojański powstawał w czterech etapach począwszy od około połowy XIII w. (dokładna data rozpoczęcia budowy nie jest znana). Jednocześnie obok katedry w Chełmży jest to najstarszy kościół murowany Ziemi Chełmińskiej i dawnego państwa krzyżackiego. Pierwszą formą kościoła była budowla ceglana o długości ok. 1/3 obecnego kościoła.
Jego rozbudowę zapoczątkowano już na przełomie XIII i XIV w., co związane było m.in. z intensywnym rozwojem ludnościowym i ekonomicznym Torunia; powstała hala typu westfalskiego z odrębnym prezbiterium, które dziś jest najstarszą nie przebudowaną później częścią kościoła; z tego okresu (ok. 1330 r.) pochodzą najstarsze zachowane elementy, np. prezbiterium i jego wyposażenie (rzeźbione zworniki, malowidła ścienne i sklepienne o wysokiej klasie artystycznej).
W 3. ćwierci XIV w. toruńska Rada mająca świadomość wysokiej rangi i wysokiego znaczenia ekonomicznego Torunia w hanzeatyckim świecie (patrz tutaj), zdecydowała o kolejnej rozbudowie kościoła odpowiadającego pozycji miasta: korpus nawowy rozbudowano do formy pseudobazyliki z wieżą od zachodu i zakrystią od północy dawnego prezbiterium. Po zawaleniu się wieży w 1406 r. pobudowano nową w latach 1407-1433 pod kierownictwem mistrza Hansa Gotlanda.
Ostatni, czwarty etap rozbudowy kościoła do formy, która zachowała się do dziś, podjęto po II pokoju toruńskim (1466 r.) w nowym politycznym i gospodarczym położeniu Torunia, miasta obdarzonego teraz licznymi przywilejami decydującymi o dużej autonomii prawno-ustrojowej i przyłączonego w ramach Prus Królewskich do Królestwa Polskiego (patrz tutaj). Po zwycięstwie nad zakonem krzyżackim dumna i samorządna Rada zdecydowała o przekształceniu kościoła w „mieszczańską katedrę”, rozumianą jako monumentalną wysoką halę z okazałą, masywną wieżą, która ostatecznie miała być jeszcze wyższa. Prace budowlane zakończono w końcu XV w.

 

Toruńska katedra i jej wyposażenie jest zabytkiem wysokiej klasy, który – podobnie jak cały Toruń – szczęśliwie nie uległ zniszczeniom w czasie II wojny światowej, a jedyne poważniejsze zniszczenia miały miejsce na pocz. XIX w. w czasie wojen napoleońskich, kiedy kościół m.in. został pozbawiony sygnaturki niestety nie odbudowanej do dziś.

Arkadiusz Skonieczny

 

Lokalizacja najważniejszych zabytków kościoła. Kliknij aby powiększyć

- dni powszednie: 8.00, 18.00

- niedziele i święta: 7.30 (tylko w okresie od I niedzieli marca do I niedzieli listopada), 9.00, 11.00 (dla dzieci), 12.30 (suma w ostatnią niedzielę miesiąca sprawowana jest w języku łacińskim), 18.00 (dla młodzieży)

► Kaplica Kopernikowska (Aniołów Stróżów) z licznymi pamiątkami związanymi z Mikołajem Kopernikiem, oraz miejscem pochówku serca zmarłego w Toruniu króla Jana Olbrachta,
► Piękna Madonna Toruńska - wierna kopia zaginionej w czasie II wojny światowej niezwykle cennej rzeźby kamiennej z około 1390 roku, stojąca na oryginalnej konsoli - popiersiu Mojżesza

► liczne malowidła ścienne gotyckie, renesansowe, barokowe, z których najcenniejsze znajdują się w prezbiterium i pochodzą z drugiej połowy XIV wieku (Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny, postaci św. Janów, zacheuszki, malowidła sklepienne)

► Kaplica św. Barbary (Bractwa Sternickiego) z wyposażeniem,
► gotyckie rzeźby drewniane: Ecce Homo, Chrystus Boleściwy, św. Jan Ewangelista, Chrystus Zmartwychwstały, krucyfiks relikwiarzowy
► gotycki ołtarz Marii Magdaleny unoszonej przez anioły,
► gotycki ołtarz Zaśnięcia Marii Magdaleny,
► gotycki tryptyk św. Wolfganga w ołtarzu głównym,
► płyty nagrobne (z czego szczególnie cenne: brązowa małżonków von Soest z drugiej połowy XIV wieku oraz kamienna Bertholdta Segebortha z Lubeki z drugiej połowy XV wieku),
► liczne epitafia renesansowe i barokowe, portrety trumienne patrycjatu toruńskiego i okolicznej szlachty
► gotyckie rzeźbione wsporniki i zworniki sklepienne,
► dwa późnogotyckie maryjne świeczniki nawowe,
► obrazy Bartholomäusa Strobla, wybitnego malarza barokowego
► tablice z portretami królów: Jana Olbrachta i Jana III Sobieskiego.