Chełmińskie Przedmieście
Chełmińskie Przedmieście to jedna z najstarszych dzielnic średniowiecznego Torunia, która rozwijać zaczęła się już w XIII wieku, chociaż szczególnie intensywnie w XIV w. Do dziś w wyniku zawieruch wojennych na przestrzeni stuleci niestety nie zachowało się żadne historyczne (sprzed XIX w.) budownictwo, a obecny kształt i wizerunek tych okolic nie przypomina już o jej starym rodowodzie.
Obecnie charakterystycznym dla tej dzielnicy jest szybko znikające ostatnio zabytkowe XIX-wieczne budownictwo szachulcowe - budynki mieszkalne zwykle 1- i 2-piętrowe.
Obecnie charakterystycznym dla tej dzielnicy jest szybko znikające ostatnio zabytkowe XIX-wieczne budownictwo szachulcowe - budynki mieszkalne zwykle 1- i 2-piętrowe.
o
Historia Chełmińskiego Przedmieścia
Tutaj, przed nie istniejącą Bramą Chełmińską u wylotu ul. Chełmińskiej, poza murami miejskimi Starego Miasta Torunia, ale w obrębie terytorium miejskiego Torunia, powstało w XIII i XIV wieku największe i najludniejsze średniowieczne przedmieście Torunia, skupione przy głównych drogach handlowych prowadzących w kierunku Chełmna, Grudziądza i Gdańska. Do dziś nie zachował się niestety ani układ ulic, ani średniowieczna zabudowa, zniszczone przede wszystkim w okresie wojen szwedzkich w XVII w., później w XIX w. w czasie wojen naopleońskich i rozbudowy twierdzy. Najstarszą wymienioną ulicą była Tragarska (dziś nieistniejąca).
Najbardziej zurbanizowaną częścią był Kwartał św. Wawrzyńca (wokół rozebranego w 1824 r. kościoła św. Wawrzyńca), a do najgęściej zamieszkanych ulic należały dawne: Sadlarska, Tragarska i Kołodzieje, następnie: Nad Strugą, Droga Polska i Rzeźnicka. Charakter mieszkalno-ogrodowy miała ul. Garncarska.
Było to najsilniejsze pod względem demograficznym i ekonomicznym przedmieście dawnego wielkiego Torunia. Np. w 1394 r. na tym obszarze zamieszkiwało 66% ogółu podatników miejskich z przedmieść Starego Miasta Torunia. Swój zurbanizowany charakter Kwartał św. Wawrzyńca stracił w czasie wojen szwedzkich w 1629 r., a zwłaszcza po 1640 r. podczas budowy obwarowań bastionowych (>>>): kościół św. Wawrzyńca znalazł się wewnątrz Bastionu św. Wawrzyńca, a pozostała część obszaru została zniwelowana i na zewnątrz obwarowań bastionowych przyjęła charakter bardziej rolniczy.
Od średniowiecza w pobliżu Bramy Chełmińskiej osiedlali się, na ogół w grupach zawodowych, liczni rzemieślnicy, zwłaszcza kołodzieje, ślusarze, kuśnierze i tkacze sukna. Przy Bramie Chełmińskiej zbudowano w XIV wieku drugi w Toruniu barbakan (Barbakan Chełmiński). Przed Bramą Chełmińską usytuowane były dwa targi: koński i bydlęcy oraz wielkie i małe kramy, dzierżawione głównie przez szewców. W pobliżu Bramy w 1386 r. powstał budynek sądu przedmiejskiego (spalony w czasie oblężenia szwedzkiego w 1629 roku i nie odbudowany), od decyzji którego można było się odwołać bezpośrednio do Rady Miejskiej
|
Kliknij aby powiększyć
|
Prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku powstał szpital św. Jerzego dla trędowatych (leprozorium), a obok kościół św. Jerzego wraz z cmentarzem (tą część nazywano Przedmieściem św. Jerzego (od 1637 roku tzw. kwartał św. Jerzego). W pobliżu kościoła mieszkali kupcy, a nawet członkowie patrycjatu miejskiego.
Dalej w kierunku północnym i wschodnim rozciągały się liczne ogrody o powierzchni od pół do 2,5 morgi, należące zarówno do rzemieślników i kupców, jak i też ogrodników, dla których podstawą egzystencji była uprawa warzyw i owoców. Przy ul. Bartniczej poza pszczelarstwem było dużo działek mieszkalnych i ogrodowych. W miarę oddalania się od miasta, w kierunku wsi miejskiej toruńskiej Mokre (dzisiaj też dzielnicy Torunia), powierzchnia ogrodów wzrastała. Wszystkie one zostały zniszczone w czasie wojen napoleońskich i przy budowie XIX-wiecznych fortyfikacji.
Na Chełmińskim Przedmieściu istniały też i inne kościoły: Kościół św. Wawrzyńca (ta część nosiła nazwę Przedmieście św. Wawrzyńca (od 1637 roku tzw. kwartał św. Wawrzyńca)), a opodal przez stał Kościół św. Krzyża. Przedmieście św. Wawrzyńca rozciągało się między staromiejską Bramą Chełmińską a nowomiejską Bramą Prawą.
W pobliżu Przedmieścia w obrębie terytorium miejskiego Torunia istniały osady rolnicze, m.in. Polska Wieś, zlokalizowana wzdłuż drogi z Chełmińskiego Przedmieścia na Mokre.
Chełmińskie Przedmieście już od XIII wieku należało do jednych z większych, jednak zostało poważnie zniszczone w czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466), a następnie dla obrony miasta spalone podczas wojny szwedzkiej (1626-1629), odkąd straciło rangę najbardziej zurbanizowanego i najgęściej zaludnionego z przedmieść toruńskich na rzecz Przedmieścia św. Katarzyny. W XVIII wieku nastąpiła nieznaczna rozbudowa, jednak o jego upadku świadczy fakt, że nie pamiętano już wówczas jakie były dawne nazwy ulic tego obszaru. W XVIII w. bardziej rozwinięte były przedmieścia nadwiślańskie (mimo to nadal największym pozostawało Przedmieście św. Katarzyny). Przedmieście Chełmińskie potem zostało ponownie spalone dla oczyszczenia przedpola twierdzy w czasie wojny napoleońsko-rosyjskiej w 1813 roku. Dlatego właśnie do dziś nie zachowało się żadne budownictwo wcześniejsze.
Rozbudowa twierdzy w XIX w. przyczyniła się do dalszej likwidacji Przedmieścia, które od 1829 roku zaczęło odradzać się po zewnętrznej stronie fortyfikacji, już pod obecną nazwą i w obecnym kształcie przestrzennym. Plan zabudowy Przedmieścia z 1882 roku nie rozwiązał kompozycji przestrzennej tej dzielnicy i nie wytyczył kierunku jej dalszego rozwoju. Następstwem zbytniego przerostu długości sieci ulicznej, niewspółmiernego do gęstości zaludnienia, było złe i niedostateczne wyposażenie w podstawowe usługi. Niska, nadmiernie rozciągnięta zabudowa mieszkaniowa to głównie budynki drewniane (50%) i z muru pruskiego (20%). Mieszkała tu ludność uboga, zwłaszcza robotnicy.
|
Odkrywki archeologiczne na Chełmińskim Przedmieściu (średniowieczna ul. Zaułek Kołodziejski lub ul. Cicha)
Odkrywki archeologiczne na Chełmińskim Przedmieściu (średniowieczne leprozorium przy kościele św. Jerzego)
Fragment fasady kamienicy ul. Szosa Chełmińska 52 z secesyjnymi zdobieniami
Secesyjne zdobienia nad portalem kamienicy ul. Szosa Chełmińska 50
Podwalnia (koszary) Bastionu św. Wawrzyńca - element pierścienia wewnętrznego XIX-wiecznej Twierdzy Toruń
|
Obecnie wyraźną granicę oddzielającą Chełmińskie Przedmieście od Starego Miasta stanowi ul. Wały Sikorskiego, będąca fragmentem toruńskiego Ringu, wybudowana na przełomie XIX i XX w. po zewnętrznym obwodzie rozebranych średniowiecznych murów obronnych i zasypanych fos.
i
Najważniejsze i charakterystyczne obiekty na Chełmińskim Przedmieściu |
Dawny arsenał artyleryjski, obecnie Muzeum Etnograficzne
Pomnik Władysława Raczkiewicza, ostatniego wojewody pomorskiego, pierwszego prezydenta RP na uchodźstwie
Dawny Bank Rolny
Centrum Sztuki Współczesnej "Znaki Czasu"
Miejska Przychodnia Specjalistyczna
Płaskorzeźba Pojenie spragnionych nad portalem Miejskiej Przychodni Specjalistycznej
Dawna willa S. Mielickiego
Pomnik Poległych Żołnierzy Bawarskich
|
• Zabytkowy klasycystyczny budynek dawnej wozowni artyleryjskiej (1824 r.) obecnie mieszczący Muzeum Etnograficzne, ul. Wały Sikorskiego 19
Wozownię artyleryjską, często błędnie nazywaną "arsenałem", zbudowano w 1824 roku w stylu klasycystycznym, na miejscu zburzonego Kościoła św. Wawrzyńca.
Powstał w okresie pierwszego etapu rozbudowy toruńskiej XIX-wiecznej twierdzy. Doskonale zachowany budynek pełnił funkcję wozowni, magazynu broni, a także reduty, ponieważ był przystosowany również do obrony. Zachowały się wnętrza, strzelnica i ruchome pomosty do dział. Na szczytach gmachu umieszczono urządzenia blokowe, tzw. żurawie do wciągania ładunków. Z każdej strony budynku znajdowały się po dwie bramy wjazdowe.
• Park Etnograficzny, ul. Wały Sikorskiego 19 (>>>)
• Zabytkowy modernistyczny budynek Urzędu Marszałkowskiego Woj. Kujawsko-Pomorskiego, plac Teatralny 2
Rozległy budynek w stylu modernistycznym wg projektu Fr. Krzywdy-Polkowskiego, zbudowany w 1927-1932 z przeznaczeniem na siedzibę Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego (patrz też: Collegium Maius UMK tutaj). Już w 1933 r. umieszczono tu jednak przeniesioną z Gdańska Okręgową Dyrekcję Kolei Państwowych. Od 1999 r. siedziba Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
• Pomnik ostatniego wojewody pomorskiego, pierwszego prezydenta RP na uchodźstwie, Wł. Raczkiewicza, plac Teatralny 2 (>>>)
• Gmach Banku Gospodarki Żywnościowej (dawniej Bank Rolny), ul. Wały Sikorskiego 15
Jest to ostatni z licznych gmaców publicznych wybudowanych w Toruniu w okresie międzywojennym, powstały w 1939 r. wg projektu jednego z najwybitniejszych architektów II Rzeczypospolitej, M. Lelewicza. Ogólna forma klasycystyczna nawiązuje jednak do architektury gotyckiej, co jest zupełnym wyjątkiem do nowych budowli tego okresu w Polsce. Zastosowano więc tu fasady okryte klinkierem wpisujące się w klimat gotyckiego Torunia, a także wałkowo-żłobkowe profilowania filarów i wysokich pionowych wnęk fasady, nawiązujących do architektury Ratusza Staromiejskiego.
• Centrum Sztuki Współczesnej, ul. Wały Sikorskiego 13 (>>>)
• Miejska Przychodnia Specjalistyczna (dawniej Ubezpieczalnia Społeczna), ul. Uniwersytecka 17
Gmach z 1931 r. wg proj. Kazimierza Ulatowskiego (1884-1975), wówczas wyposażony wg "najnowszych wymogów techniki medycznej", mieszczący m.in. zakład elektroleczniczy, urządzenia do hydroterapii, ambulatoria, stację leczniczą dla chorób gruźliczych i in.
Budynek nawiązuje do form klasycystycznych jednak w ujęciu modernistycznym z fasadą podzieloną masywnymi kamiennymi lizenami na całej wysokości, co nadaje mu reprezentacyjności. Nad portalem wejściowym znajduje się supraporta z płaskorzeźbą autorstwa znanego toruńskiego rzeźbiarzea, Ignacego Zelka (1894-1961) przedstawiająca pojenie spragnionych, jeden z chrześcijańskich uczynków co do ciała.
• Pomnik Kargula i Pawlaka, ul. Czerwona Droga 1
Pomnik Kargula i Pawlaka, bohaterów filmowej trylogii Sylwestra Chęcińskiego "Sami swoi", "Nie ma mocnych" i "Kochaj albo rzuć" odsłonięto w Toruniu przed multikinem 11. lutego 2006 r. Pomnik przedstawia postacie maszerujące z walizkami, a stojąc przed kinem na środku chodnika sprawia, że postaci mieszają się z przechodzącymi ludźmi. Więcej tutaj.
Budynek kina, przed którym stoi pomnik, zbudowano na miejscu średniowiecznego leprozorium przy gotyckim kościele św. Jerzego, rozebranym w 1811 r.
Dawna willa z 1925 r. Stefana Mielickiego architektonicznie nawiązująca do tzw. stylu dworkowego w ujęciu barokowo-klasycystycznym z charakterystycznym portykiem z tympanonem. Budynków w stylu takim, będących wyrazem poszukiwania stylu narodowego na pocz. lat 20. XX w., jest w Toruniu kilka (np. na Bydgoskim Przedmieściu), chociaż z historyczną architekturą Torunia nie korespondują. Tutaj jednak cała bryła jest mocno urozmaicona różnym ukształtowaniem poszczególnych z czterech elewacji, a malowniczości dopełnia wieża w północno-wschodnim narożniku.
• Obiekty pierścienia wewnętrznego XIX-w. Twierdzy Toruń, m.in. podwalnie bastionów IV i V.
• Pomnik Żołnierzy Bawarskich, ul. Bawarczyków / Legionów
Pomnik z 1888 r. na miejscu nieistniejącego cmentarza - miejsca pochówku żólnierzy bawarskich w koalicji z armią napoleońską, poległych w obronie Torunia przez Rosjanami w 1813 r. Więcej tutaj.
Na Chełmińskim Przedmieściu także znajduje się najstarszy cmentarz toruński - cmentarz św. Jerzego. |
Arkadiusz Skonieczny | www.turystyka.torun.pl
Ostatnia modyfikacja 27-01-2023 14:32