Kamienice mieszczańskie i patrycjuszowskie
Kamienice mieszczańskie i patrycjuszowskie rozumiane jako domy jednego właściciela, zamieszkiwane przez niego i jego rodzinę oraz osoby wynajmujące. Są to więc kamienice gotyckie, renesansowe i barokowe, a więc przede wszystkim z okresów do XIX w., tj. do czasu, od kiedy mamy do czynienia już z kamienicami w większości czynszowymi lub dawnymi, które teraz przyjęły inne funkcje.
W poniższym zestawieniu prezentujemy więc kamienice mieszczańskie i patrycjuszowskie sensu stricto, ale i też takie domy, które oryginalnie były mieszczańskimi, a w XIX w. zostały przekształcone w czynszowe kamienice wielorodzinne.
Zestawienie obejmuje tylko kamienice na obszarze Średniowiecznego Zespołu Miejskiego Torunia.
i
Kamienice
Gotyckie
|
Kamienice Renesansowe i Manierystyczne
|
Kamienice
Barokowe
|
Kamienice
XIX-wieczne i Neostylowe
|
Kamienice
Secesyjne
|
Zobacz też:
|
 |
|
Kompleks historycznych domów mieszczańskich i patrycjuszowskich w Toruniu jest unikatowy zarówno w skali kraju, jak i Europy; jest jednym z najlepiej zachowanych i odzwierciedlających dawne, średniowieczne miasto w obrębie kultury południowego pobrzeża Bałtyku. Toruń, jako wielkie hanzeatyckie miasto kupieckie, wykształcił kilka typów kamienic, których wielkość i wewnętrzny układ przestrzenny uzależniony był od ich funkcji.
W Toruniu kamienice już od 2. poł. XIII w. wznoszone były w cegle, co stało się powszechne w XIV w. Były to budynki gotyckie, przeważnie o 3 lub 4 osiach okiennych i 3-4 kondygnacjach, a także znacznie większe, 2-traktowe, zwrócone szczytami do ulicy, o wysokich dachach, pokrytych czerwoną dachówką. Fasady kamienic, a zwłaszcza ich szczyty, były bardzo ozdobne w każdym okresie historycznym, zwłaszcza w gotyku, renesansie i baroku. W średniowieczu blendy urozmaicające elewacje, portale i obrzeża okienne domów dekorowano bogato profilowanymi, niekiedy glazurowanymi cegłami, fasady były malowane wielobarwnie. Większość kamienic posiadała przedproża (zlikwidowane w większości w XIX w.) charakterystyczne dla architektury mieszczańskiej miast południowych wybrzeży Bałtyku. Wśród toruńskich gotyckich domów mieszczańskich można wyróżnić dwa typy: kamienicę kupiecką, zazwyczaj większą oraz znacznie skromniejszą, węższą - kamienicę rzemieślniczą. Osobliwością jest natomiast dom przy ul. Szczytnej 2, odbiegający od norm toruńskich kamienic mieszczańskich. Typowymi elementami toruńskich kamienic średniowiecznych były: w trakcie przednim parteru niezwykle funkcjonalna tzw. wysoka (wielka) sień (sięgająca dwóch kondygnacji) z charakterystycznymi jej częściami, izby tylnego traktu (każdego piętra), kantorek kupiecki, magazynowe wyższe piętra.
W XV w. w wysokich sieniach powszechnie dobudowywano nadwieszane galerie i izdebki (w rodzaju antresoli), które funkcjonowały aż do XIX w., kiedy kamienice mieszczańskie zaczęto destrukcyjnie przekształcać w czynszowe, wielorodzinne.
Kamienice średniowieczne łączyły w Toruniu funkcje domu mieszkalnego i spichrza (czyli charakterystycznego dla miast hanzeatyckich typu kamienicy kupieckiej tzw. domu-składu; o spichrzach toruńskich tutaj): pomieszczenia magazynowe znajdowały się na wyższych kondygnacjach. Jest to charakterystyczna cecha kamienic typu północnoeuropejskiego, wystepująca w miastach pobrzeży morskich obszaru od Flandrii po Rygę.
Przed frontami takich kamienic znajdowały się szyje piwniczne i przedproża, których rozmiary od drugiej połowy XIV wieku nie mogły przekraczać 2,2 m szerokości i 78,5 cm wysokości; nad oknami parteru często zawieszony był daszek. W każdym z następnych okresów w historii następowały przekształcenia kamienic średniowiecznych, które obejmowały m.in. zmianę funkcji wyższych kondygnacji oraz - co najbardziej widoczne z zewnątrz - nowe formy zdobnictwa fasad, które aż do XIX wieku były szczytowe. W okresie renesansu (>>>) fasady toruńskich - podobnie jak gdańskich i elbląskich - kamienic zaczęły przybierać styl renesansu i manieryzmu niderlandzkiego z charakterystycznymi elementami ornamentu tzw. okuciowego. Kamienice barokowe (>>>) w Toruniu natomiast charakteryzowały się bogatym zdobieniem fasad w formie roślinnych ornamentów. Wiek XVIII i XIX przynoszą największą zagładę historycznych kamienic toruńskich. Kolejne oblężenia Torunia, m.in. szwedzkie w 1703 r., czy cały wojenny okres napoleoński 1806-1815, powodują dewastację i upadek kamienic i zabudowy miejskiej w ogóle. Ostrzeliwane miasto, cierpiące głód, brak opału, wody, przymusowe kwaterunki obcych wojsk w kamienicach prywatnych i budynkach publicznych powodowały niszczenie bogatego wyposażenia wnętrz, jak i ogólną dewastację budynków. Te kataklizmy sprawiły, że z bogatych wnętrz toruńskich nie zachowało się wiele sprzętów świadczących o świetnej przeszłości miasta. W 1815 r. na ogólną sumę 772 domów w toruńskim średniowiecznym zespole miejskim tylko 300 nadawało się do zamieszkania. Od początku XIX w. trwał niszczący proces przebudowań wielu starych albo budowy nowych domów, które można nazwać czynszowymi: w wielu kamienicach kwaterowano żołnierzy (pruskich, napoleońskich, rosyjskich), sprowadzonych robotników budujących Twierdzę Toruń, mieszkańców przesiedlano. Dla zniwelowania przeludnienia przebudowywano drastycznie dawne historyczne jednorodzinne kamienice mieszczańskie w domy czynszowe wielorodzinne, poprzez likwidację szczytów i nadbudowę kolejnej kondygnacji, rozbudowę i nadbudowę oficyn; w wyniku podziału oryginalnych wnętrz, likwidacji podziału na trakt przedni i tylny, podziału wysokich sieni na dwie kondygnacje w domach takich na każdej kondygnacji mogły być nawet 4 mieszkania. Na parterach, w dawnych wysokich sieniach - teraz nie tylko podzielonych na dwie kondygnacje, ale też podzielonych ścianą działową - wyodrębniono osobne wejście z ulicy i ciemny korytarzyk do części mieszkalnej, a pozostałą część parteru przeznaczano na sklepy z dużymi witrynami.
W ten sposób powstała nowa architektura kamienic, zdominowana zabudową XIX-wieczną, kiedy to sięgające czasów gotyku, renesansu i baroku kamienice przebudowywano lub zastępowano budynkami w stylu eklektycznym, secesyjnym i modernistycznym (>>>).
Fasady otrzymują gładką tynkowaną elewację zakończoną najczęściej prostym gzymsem lub attykową ścianką - po rozebraniu szczytów i ukośnym ścięciu przedniej części dachu. Zaobserwować więc dziś można brak fasad gotyckich, przede wszystkim wzdłuż głównych traktów starówki. Więcej: Toruń nie istniejący. Powstałe w taki sposób przeludnione kamienice oczywiście miały niski standard mieszkań, niekorzystne warunki sanitarne i niski komfort zamieszkiwania w ciemnych i ciasnych lokalach, a co najważniejsze: sytuacja przebudowy zniszczyła wiele cennych elementów i historycznego wyposażenia dawnego jednorodzinnego domu mieszczańskiego oraz zniszczyła charakterystyczne i wyjątkowe cechy kamienic z okresu ich świetności, świadczących o przynależności Torunia do kręgu cywilizacji i architektury północnoeuropejskiej, wyróżniającej i odmiennej wobec architektury wielu miast polskich. Mimo wielu przebudów w XIX wieku dziś wiele kamienic posiada w swoich wnętrzach oryginalny gotycki podział, polichromie ścienne, polichromowane sklepienia i stropy (>>>); można to oglądać, gdyż są udostępnione publicznie, mieszcząc banki, restauracje itp. W Toruniu zachowało się najwięcej gotyckich malowideł ściennych (>>>) we wnętrzach świeckich. Poza tym znanych jest kilka malowideł w kamienicach warszawskich, 2 w gdańskim Ratuszu Głównego Miasta oraz 1 malowidło na fasadzie kamienicy we Wrocławiu. Malowidła toruńskie reprezentują największą różnorodność wątków treściowych i cech stylistycznych. Prezentują przedstawienia alegoryczne, ewentualnie ilustracje wątków literackich czy kompozycje religijne o charakterze dewocyjnym. Do najwybitniejszych dzieł malarstwa gotyckiego w północnej Polsce należą te w dawnej siedzibie Bractwa Kupieckiego przy ul. Żeglarskiej 5 na Starym Mieście oraz w kamienicy przy ul. Królowej Jadwigi 9 na Nowym Mieście.
Z nie wymienionych, sakralnych do grona najcenniejszych należą: wielkie malowidło w prezbiterium Katedry Świętojańskiej ukazujące Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny oraz polichromie świętych na wewnętrznych szkarpach w Kościele Mariackim. Świadczą one o niebywałym wręcz rozwoju tej dziedziny twórczości w gotyckim Toruniu, osiągającej prawdziwie europejski poziom. Był to jednocześnie okres największego rozwoju średniowiecznego Torunia, gdy na miejscowy grunt za sprawą bogatego mieszczaństwa i jego europejskich kontaktów przenoszono osiągnięcia artystyczne czołowych środowisk europejskich, ale także dokonywano własnych, miejscowych.
|
Kamienice przy ul. Kopernika 15 i 17 na Starym Mieście są dziś jednymi z najlepszych przykładów hanzeatyckich domów patrycjuszowskich w Europie. Obecnie mieszczą Muzeum - Dom Mikołaja Kopernika.
Charakterystycznym miejscem w kamienicach toruńskich były tzw. wysokie sienie ze wszystkimi swoimi funkcjami i elementami (na fotografii: wysoka sień w kamienicy ul. Łazienna 22). Kliknij aby powiększyć
Wnęki ścienne w wysokich sieniach w średniowieczu często zdobione były malowidłami, jak np. to w kamienicy przy ul. Szerokiej 16.
Malowidła występowały też na innych ścianach i na stropach.
Fasady toruńskich kamienic renesansowych w 2. poł. XVI w. wyróżniały się m.in. zdobionym szczytem charakterystycznym dla sztuki niderlandzkiej.
Kamienice gotyckie przebudowywano często w kolejnych okresach historycznych, nadając im aktualną formę architektoniczną. Dom przy ul. Panny Marii 9 na Starym Mieście przebudowano ponadto także w XIX w. nakładając na fasadzie do renesansowych dodatkowe elementy klasycystyczne.
W ciągu stuleci funkcja mieszkalna coraz bardziej wypełniała wyższe, pierwotnie magazynowe piętra dawnych, średniowiecznych kamienic. W XVIII w. reprezentacyjnym salonem były pomieszczenia na 1. piętrze w trakcie tylnym ozdabiane bogatymi, monumentalnymi malowidłami klasycystycznymi w formach iluzjonistycznych. Jeden z najlepszych takich przykładów znajduje się w kamienicy przy ul. Łaziennej 22 na Starym Mieście.
W XIX w., w okresie upadku i zubożenia Torunia, wiele kamienic patrycjuszowskich zostało zniszczonych m.in. przebudową na kamienice wielomieszkaniowe czynszowe. Zmieniano układ i podział wnętrz, likwidowano wielkie sienie, a co się z tym wiąże przekształcano fasady niszcząc ich ozdobną stylową formę, pozbawiając szczytu, drastycznie przebudowując partery i pokrywając całość często bezstylowym tynkiem. Dziś wiele kamienic posiada odsłonięte spod XIX-wiecznego tynku ceglane fragmenty elementów gotyckich czy renesansowych dawnych bogatych fasad (ul. Ducha św. 12, pocz. XVI w.)
|
Oprac. Arkadiusz Skonieczny
Ostatnia modyfikacja 23-11-2016 23:16
