Ziemia Chełmińska ma ogromne znaczenie historyczne nie tylko dla obszaru dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, ale i dla całej Polski. Bowiem tak, jak z Kujawami wiążą się początki państwowości polskiej, tak Ziemia Chełmińska jest rdzennym terytorium początków państwa krzyżackiego, a jego stosunki z Polską przez trzy stulecia kształtowały historię tej części Europy. Zachowane do dziś podstawowe elementy dziedzictwa kulturowego regionu powstały głównie właśnie w okresie krzyżackim.Jednocześnie Ziemia Chełmińska jest najbogatszym w zabytki regionem województwa kujawsko-pomorskiego.
Ziemia Chełmińska dzięki specyficznemu układowi różnych historycznych okoliczności wykształciła się w region wyraźnie wyróżniający się swymi odrębnościami i odgrywający ważną rolę w polskich dziejach. Już w okresie średniowiecza na tym terenie rozwinęła się i ukształtowała sieć osadnicza, rozwijały się też w oparciu o planowe założenia urbanistyczne i architektoniczne miasta posiadające różnorodne elementy funkcjonalne, obronne, kulturowe, administracyjne i gospodarczo-handlowe.
Geografia
Region ten, podobnie jak wspomniane Kujawy, a także Ziemia Dobrzyńska, w całości wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego (z wyjątkiem niewielkich północno-wschodnich skrawków). Jego granice są łatwe do wyznaczenia, bowiem są nimi elementy naturalne, tj. rzeki: Wisła od zachodu i południowego-zachodu, Drwęca od południa i Osa od północy; granicę wschodnią stanowi umownie granica województwa. Na Ziemi Chełmińskiej leżą powiaty: chełmiński, grudziądzki, wąbrzeski i części powiatów: północna (prawobrzeżna) toruńskiego, golubsko-dobrzyńskiego, północna i północno-wschodnia brodnickiego, wschodnie skrawki bydgoskiego (gmina Dąbrowa Chełmińska). Ziemia Chełmińska według podziału fizyczno-geograficznego zajmuje jednostki: Pojezierze Chełmińskie w całości i części: Pojezierza Brodnickiego, Doliny Drwęcy, Kotliny Toruńskiej, Doliny Fordońskiej, Kotliny Grudziądzkiej, którymi przebiegają granice regionu.
Początki cywilizacji i dzieje
Ziemia Chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Od 1138 roku (rozbicie dzielnicowe) znajdowała się pod panowaniem książąt mazowieckich. Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający Ziemię Chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami plemion pogańskich Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Pomezan.
Wyprawiając się z Ziemi Chełmińskiej Zakon szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie). Najlepszym tego wyrazem było założenie i rozwój kilkudziesięciu miast na nowym prawie chełmińskim, na czele z Toruniem i Chełmnem (1233 r.).
Ziemia Chełmińska jest więc kolebką kultury i tradycji na Pomorzu, a spośród ośrodków szczególnie wyróżnia się miasto największe - Toruń.
W czasach krzyżackich Ziemia Chełmińska była podzielona na kilka komturii, m.in. komturię toruńską.
W 1243 r., kiedy na synodzie w Toruniu ogłoszono papieską bullę o podziale ziem krzyżackich na diecezje, Ziemia Chełmińska została objęta nową diecezją chełmińską z katedrą w Chełmży. Miejsce spoczynku i gotycką płytę nagrobną pierwszego biskupa chełmińskiego, Heidenreicha, oglądać można w kościele dominikańskim w Chełmnie. Wkrótce, jeszcze w XIII i XIV w. na tym obszarze powstała gęsta sieć gotyckich kościołów, które dziś stanowią doskonałe świadectwo rozwoju cywilizacji i wysokiej klasy architektury tego regionu.
Po wojnie 13-letniej (1454-1466), kiedy Ziemia Chełmińska weszła w skład polskich Prus Królewskich, utworzono tu województwo chełmińskie, pokrywające się generalnie z obszarem diecezji chełmińskiej. Toruń, jako największe miasto został wraz ze swoim terytorium wyłączony z województwa chełmińskiego ze względu na swoją niezależność i samodzielną pozycję prawno-ustrojową (o czym więcej tutaj).
W wyniku I rozbioru Polski Ziemia Chełmińska bez Torunia została włączona w granice państwa pruskiego.
Etnografia
Ziemię Chełmińską zamieszkuje etniczna ludność Chełminiaków, którzy jeszcze w XII wieku tworzyli wspólnotę etniczną z Kujawianami. Mimo napłynięcia w późniejszych stuleciach innej kultury, gwara chełmińska nie zanikła. Na powstanie chełmińskiej kultury ludowej oddziaływało, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, środowisko szlacheckie i mieszczańskie; jednak naśladowanie wzorów miejskich przyspieszyło m.in. zanik stroju ludowego, obrzędów itp. Dzisiaj kulturę i sztukę ludową m.in. Ziemi Chełmińskiej prezentuje Muzeum Etnograficzne w Toruniu wraz z Parkiem Etnograficznym.
Nazwa
Nazwa regionu pochodzi od Chełmna (45 km na północ od Torunia), jednego z najstarszych grodów pomorskich, którego początki sięgają X wieku. W 1233 roku Chełmno wraz z Toruniem uzyskało od wielkiego mistrza krzyżackiego prawa miejskie. Pierwotnie planowane była jako stolica państwa krzyżackiego. Lokacja wytyczyła Chełmnu zachowany do dziś i będący najcenniejszą wartością historyczną, szachownicowy układ urbanistyczny, zupełnie unikatowy w swoim rozmachu. Poza tym Chełmno jest miastem licznych zabytków architektury, a wyjątkowość jego położenia na wzgórzach wysoczyzny, opadającej stromo w kierunku doliny Wisły, dodaje atrakcyjności i stwarza niezwykłą panoramę, należącą do najwspanialszych widoków miast w Polsce.
Dziedzictwo kulturowe
Ziemia Chełmińska, jako najstarszy obszar dawnego państwa zakonnego, posiada gęstą sieć zamków krzyżackich, będących dawniej strażnicami i siedzibami komturów. Niektóre z nich zachowały się w ruinie, spośród których zdecydowanie wyróżniają się potężne ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim (57 km na północny-wschód od Torunia). Dawniej był jedynym, poza obiektami toruńskimi, zabytkiem klasy zerowej na terenie obecnego województwa. Zamek gotycki zbudowano w latach 1275-1310, jak większość krzyżackich warowni na planie kwadratu z czterema narożnymi wieżami, całość otaczały bardzo grube mury i głęboka fosa, co sprawiało, że był bardzo trudny do zdobycia. Nie skażony żadnymi późniejszymi przebudowami, był drugim co do wielkości po Malborku zamkiem w państwie krzyżackim do czasów częściowej rozbiórki w 1772 roku, wstrzymanej w 1837 roku. Obecnie ruiny zamku są jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Ziemi Chełmińskiej, udostępnione za opłatą wstępu cieszą się dużą frekwencją. Do innych zabytków miasta należą: gotycki kościół św. Anny, kaplica cmentarna św. Jerzego, klasycystyczny dwór drewniany, kilka klasycystycznych kamienic w rynku.
Tymczasem zachowały się, co prawda w mniejszej liczbie, zamki w pełni funkcjonujące i dziś. Są nimi: zamek w Zamku Bierzgłowskim koło Torunia (około 15 km na północny-zachód) i zamek w Golubiu-Dobrzyniu (42 km na wschód od Torunia).
Ten ostatni znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami przede wszystkim z organizowanych tu Międzynarodowych Wielkich Turniejów Rycerskich i innych imprez, które stanowią poważny walor, będący często podstawową dla turystów motywacją do przyjazdu.
Sam zamek golubski został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1296-1310, a po II pokoju toruńskim w 1466 roku był siedzibą starostów polskich. Jednym z nich była Anna Wazówna, siostra Zygmunta III Wazy, która swej rezydencji po przebudowie w latach 1616-1623 nadała piętno renesansowej architektury pałacowej. Miasto, poza zamkiem Anny Wazówny, posiada też inne zabytki, m.in.: fragmenty murów miejskich gotyckich, kamienice w rynku z XVII i XVIII wieku (w tym kamienica Pod Kapturem z XVIII wieku), gotycki kościół św. Katarzyny z XIV wieku w Golubiu i klasycystyczny kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1823 roku w Dobrzyniu.
Mapa: Zamki krzyżackie w woj. kujawsko-pomorskim