Chełmno i okolice
W skrócie
► prawa miejskie: 1233 r.
► miasto powiatowe, liczące 18.326 mieszkańców (2022.12.31.)
► położone 44 km na północ od Torunia (droga krajowa nr 91 Toruń-Gdańsk), mapa
► ośrodek turystyczny z licznymi cennymi zabytkami gotyckimi (kościoły, mury miejskie, baszty) oraz renesansowym ratuszem; miasto wpisane na Listę Pomników Historii RP
► historyczna stolica Ziemi Chełmińskiej, jedna z najstarszych miejscowości Polski
► inne atrakcyjne miejsca niedaleko: Starogród (miejscowość związana z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 8 km na płd.), Góra św. Wawrzyńca (miejsce związane z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 7 km na płd.), Świecie (ruiny zamku krzyżackiego; ok. 8 km na płn.-zach.), Wabcz (kościół gotycki; ok. 11 km na płn.-wsch.), Kijewo Królewskie (kościół gotycki, 11 km na płd.), Bajerze (pałac eklektyczny, 14 km na płd.), Trzebcz Szlachecki (kościół gotycki, 17 km na płd.), Papowo Biskupie (ruiny zamku, kościół gotycki, 17 km na płd.-wsch.), Wielkie Czyste (kościół gotycki, 8 km na płd.), Chełmża (25 km na płd.), Grudziądz (32 km na płn.).
► miasto powiatowe, liczące 18.326 mieszkańców (2022.12.31.)
► położone 44 km na północ od Torunia (droga krajowa nr 91 Toruń-Gdańsk), mapa
► ośrodek turystyczny z licznymi cennymi zabytkami gotyckimi (kościoły, mury miejskie, baszty) oraz renesansowym ratuszem; miasto wpisane na Listę Pomników Historii RP
► historyczna stolica Ziemi Chełmińskiej, jedna z najstarszych miejscowości Polski
► inne atrakcyjne miejsca niedaleko: Starogród (miejscowość związana z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 8 km na płd.), Góra św. Wawrzyńca (miejsce związane z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 7 km na płd.), Świecie (ruiny zamku krzyżackiego; ok. 8 km na płn.-zach.), Wabcz (kościół gotycki; ok. 11 km na płn.-wsch.), Kijewo Królewskie (kościół gotycki, 11 km na płd.), Bajerze (pałac eklektyczny, 14 km na płd.), Trzebcz Szlachecki (kościół gotycki, 17 km na płd.), Papowo Biskupie (ruiny zamku, kościół gotycki, 17 km na płd.-wsch.), Wielkie Czyste (kościół gotycki, 8 km na płd.), Chełmża (25 km na płd.), Grudziądz (32 km na płn.).
► międzynarodowa atrakcyjność turystyczna: 
(zobacz znaczenie gwiazdek tutaj)
(zobacz znaczenie gwiazdek tutaj)
Panorama Chełmna od południa. Kliknij aby powiększyć
|
||
O Chełmnie
Dziwnym trafem to bogate we wspaniałe zabytki (ok. 200 obiektów) miasto nie stało się jeszcze znanym i zatłoczonym ośrodkiem turystycznym. Zapraszamy do nieodkrytego Chełmna, miasta, które wg pierwotnych zamierzeń stanowić miało stolicę państwa krzyżackiego, miasta zbudowanego z rozmachem wielkomiejskim jak na czasy średniowiecza, jednego z najpiękniejszych i czarujących polskich miast!
Stare Miasto w Chełmnie, zajmujące pokaźną powierzchnię 33,5 ha, w 2005 roku zostało uznane za jeden z 28 w Polsce Pomników Historii dzięki unikatowej strukturze przestrzennej, niewielkiej w skali i czytelnie wydzielonej z otoczenia, a w 2015 r. zostało zaliczone do polskiego Kanonu Miejsc Historycznych, jako jedyne poza Toruniem miasto w województwie kujawsko-pomorskim. Chełmno zachowało w pełni XIII-wieczny układ urbanistyczny, oparty na siatce prostopadle przecinających się ulic, które stanowią klasyczny szachownicowy plan średniowiecznego miasta z centralnie usytuowanym rynkiem.
Najcenniejszą wartością historyczną Chełmna, lokowanego w 1233 roku jako pierwsze obok Torunia miasto w państwie krzyżackim (tzw. przywilej chełmiński), jest zachowany do dziś jego szachownicowy układ urbanistyczny, zupełnie unikatowy w swoim rozmachu, z największym w północnej Polsce rynkiem (111x156 m) w centrum.
Największym i najłatwiej rzucającym się w oczy walorem jest monumentalny czerwony gotyk. Opasujące stare miasto mury obronne z XIV w. zachowane niemal w całości, opatrzone są w liczne baszty i wieże. Jedyna w pełni ocalała brama - Grudziądzka, przebudowana została wraz z niegdysiejszym przedbramiem w renesansową kaplicę Matki Boskiej. Po obu jej stronach, w nieznacznym obniżeniu, gdzie dziś podziwiać można planty, znajdowała się w dawnych wiekach fosa. Drugą z bram jest Merseburska, jednak znacznie przebudowana, już w średniowieczu. Prócz średniowiecznych fortyfikacji Chełmno posiada wspaniały zespół gotyckich kościołów.
W XIII i XIV wieku Chełmno przeżywało swój najświetniejszy okres; z tego czasu pochodzi znakomita część zabytków miasta. W centrum, pośrodku rynku, znajduje się ratusz z drugiej połowy XVI wieku, należący do najpiękniejszych zabytków renesansu w Polsce, mieszczący obecnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
W panoramie miasta uwagę zwracają liczne wieże czerwonych, gotyckich kościołów, których w Chełmnie zachowało się sześć. Są to: monumentalny kościół Wniebowzięcia NMP z XIII/XIV wieku, kościół św. Janów pocysterski z XIII/XIV wieku, kościół św. Jakuba i Mikołaja pofranciszkański z XIII/XIV wieku, kościół św. Piotra i Pawła podominikański z XIII/XIV wieku, zaliczany do najstarszych na Ziemi Chełmińskiej, kościół św. Ducha poszpitalny z XIII/XIV wieku, od początku XIX wieku nie używany do celów kultowych, kościół św. Marcina z pierwszej połowy XIV wieku.
Do ważnych obiektów zabytkowo-historycznych należy także gmach dawnej Akademii Chełmińskiej, powołanej w 1386 roku jako filia Akademii Bolońskiej, na miejscu której w 1554 roku powołano protestanckie gimnazjum.
Po okresie średniowiecza Chełmno stało się miastem prowincjonalnym, bez większego rozwoju. Dzięki zahamowanemu rozwojowi, także w XIX w., miasto nie uległo wiekszym przekształceniom.
|
Herb Chełmna obrazowo pokazuje położenie miasta na 9 wzgórzach nad wodami Wisły, z krzyżem na jednym z nich, symbolizującym posiadanie miasta przez biskupów chełmińskich od 1505 r.
Ratusz, 2. poł. XVI w.
Wschodni narożnik Rynku z kamienicami XIX-wiecznymi na miejscu starszych. Kliknij aby powiększyć
Chełmno to także miasto zakochanych: w tutejszym kościele farnym znajdują się relikwie św. Walentego
|
Historia Chełmna
Chełmno było jednym z największych ośrodków wczesnopiastowskiego państwa polskiego.
Jego początki są związane z grodem zbudowanym w poł. X w. na niedalekiej Górze św. Wawrzyńca w (3,8 km na płd.-zach. od rynku w Chełmnie) w podchełmińskiej miejscowości Kałdus. Najtarsza pisana informacja o Chełmnie (Culmine) pochodzi z 1065 r. z tzw. falsyfikatu mogileńskiego. Był to ważny ośrodek handlowy i rzemieślniczy, od poł. XII w. do 1228 r. siedziba kasztelani obejmującej całą Ziemię Chełmińską. Gród rozwijał się dzięki położeniu na skrzyżowaniu szlaku wiślanego oraz lądowego z Kołobrzegu na Ruś. O randze ówczesnego Chełmna świadczy fakt rozpoczęcia budowy tu romańskiej bazyliki z czasów Bolesława Chrobrego lub Mieszka II. Na pocz. XIII w. (1216-1217 r.) gród został zniszczony przez Prusów, a w 1228 r. wraz z całą Ziemią Chełmińską nadany przez księcia mazowieckiego Konrada I Krzyżakom.
Krzyżacy założyli nowe Chełmno w innym miejscu - obecnej miejscowości Starogród (ok. 1,9 km na płd. od Góry św. Wawrzyńca), gdzie zbudowali zamek funkcjonujący jako siedziba komtura w latach 1244-1454. Prawa miejskie, tzw. prawo chełmińskie, nadano w 1233 r. dwóm miastom, łącznie Chełmnu i Toruniowi; rzecz bez precedensu. W 1239 r. po pożarze nastąpiła translokacja miasta na dzisiejsze Rybaki - obszar pod wysoczyzną z dogodnym dostępem do Wisły, jednak naturalna obronność wysoczyzny była silnym argumentem za kolejnym, ostatnim przeniesieniem miasta na miejsce obecne, co nastąpiło w poł. XIII w. Tutaj wytyczono imponujący swoim rozmachem układ urbanistyczny dla ośrodka mającego stać się miastem głównym w państwie krzyżackim oraz siedzibą utworzonego w 1243 r. biskupstwa chełmińskiego. Wkrótce jednak plany co do stołeczności Chełmna uległy modyfikacji i siedzibę biskupa ulokowano w 1251 r. w Chełmży, a już w 1252 r. zlikwidowano siedzibę komtura krajowego w Chełmnie na rzecz Elbląga, gdzie odbywały się doroczne zebrania kapituły. Nadal jednak Rada chełmińska od 1251 r. pełniła rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim (oprócz Torunia), ale tylko do 1459 r., kiedy funkcję tę objęła Rada Torunia.
Od końca XIII w. Chełmno zaczęło się szybko rozwijać, jako ośrodek międzynarodowego handlu i rzemieślniczy, będący członkiem Hanzy w latach od ok. 1300 do 1433. Nie zdołało jednak zyskać tak dużego znaczenia jak Toruń. Od pocz. XIV w. do 1422 r. czynne było w Chełmnie bractwo artusowe. W latach 1385-1386 Krzyżacy projektowali założenie w Chełmnie uniwersytetu, inicjatywę podjęto ponownie w 1434 r., jednak nie doczekała się ona realizacji.
Już w 2. poł. XIV w. Chełmno straciło swą rangę gospodarczą i okres największego rozwoju mijał. W związku z malejącym udziałem miasta w wielkim handlu międzynarodowym osłabło znaczenie kupców, a znaczniejszą rolę zaczęli odgrywać przedstawiciele miejscowych rzemiosł.
W czasie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej (1454-1466) Chełmno zostało w 1457 r. ponownie zdobyte dla Krzyżaków przez Bernarda von Zinnenberg (Szumborskiego), jednak wobec niewypłacenia zaległego żołdu Szumborski po zawarciu porozumienia z królem polskim władał Chełmnem jeszcze po zawarciu II pokoju toruńskiego (1466) do 1470 r. Nie był to pomyślny czas dla miasta.
Po II pokoju toruńskim Chełmno pozostało w granicach polskich Prus Królewskich aż do I rozbioru Polski w 1772 r., początkowo jako własność królewska, jednak już w 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk przekazał Chełmno we władanie biskupstwu chełmińskiemu, dlatego nie rozwinęła się tu reformacja na szerszą skalę, co nie znaczy, że wcale nie znalazła tu swoich zwolenników. W okresie nowożytnym miasto nie odzyskało już swojego znaczenia gospodarczego, nie uczestniczyło także w życiu politycznym Prus Kólewskich, a w "złotym" XVI w. liczyło tylko ok. 3 tys. mieszkańców. Jeszcze w 1. poł. XVII w. stan miasta określany był jako żałosny, czego świadectwem jest ordynacja wydana w 1626 r. przez biskupa Jakuba Zadzika.
W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) Chełmno poniosło stosunkowo mniejsze zniszczenia niż miasta sąsiednie, jednak wiele domów i murów miejskich uległo zniszczeniu.
W 1678 r. w celu wzmocnienia gospodarczego miasta i ściągnięcia nowych osadników, biskup Jan Małachowski zagwarantował protestantom w Chełmnie wolność wyznania. Stąd w XVII w. zaczęły osiedlać się w Chełmnie rodziny szkockie, np. Forbesów, Statterów, Smithów.
Ponowna fala zniszczeń przeszła w 1. poł. XVIII w. w wyniku przemarszów obcych wojsk.
W 1756 r. utworzono tu Akademię Chełmińską jako filię Uniwersytetu Jagiellońskiego; upadła jednak ona w 1789 r. w wyniku dzialań władz pruskich.
W I rozbiorze Chełmno wraz z Ziemią Chełmińską jednak bez Torunia (więcej o tym tutaj) trafiło do zaboru pruskiego, co spowodowało m.in. nową organizację władz w mieście i stacjonowanie stałego garnizonu wojskowego. W 1776 r. prusacy założyli Szkołę Kadetów z edukacją militarną.
W czasie zaborów, od pocz. XIX w. Chełmno stało się ważnym ośrodkiem oświatowo-kulturalnym podtrzymującym polskość Pomorza. Od 1848 r. tutaj ukazywały się pierwsze na Pomorzu czasopisma polskie; z prasą polską związany jest m.in. Ignacy Danielewski (1829-1907) - drukarz i wydawca, działacz narodowy.
W 1920 r. Chełmno zostało włączone do II Rzeczypospolitej w ramach województwa pomorskiego.
|
Góra św. Wawrzyńca, miejsce X-wiecznego Chełmna
Rekonstrukcja romańskiej bazyliki w miejscu pierwotnego Chełmna na Górze św. Wawrzyńca
Herman Balk (1209?-1239), krzyżacki mistrz krajowy, założyciel Chełmna i Torunia w 1233 r.
Układ urbanistyczny Chełmna został wytyczony na "surowym korzeniu" po 1251 r. w oparciu o szachownicowy układ ulic i placów, przygotowany z rozmachem wielkomiejskim, o imponującej powierzchni prawie 34 ha. Krzyżujące się pod kątem prostym ulice tworzą bloki zabudowy z działkami budowalnymi wytyczonymi wg miary tzw. pręta chełmińskiego. Całość została opasana murem obronnym, których przebieg dostosowano do topografii terenu, prowadząc je wzdłuż krawędzi wysoczyzny.
Zaułek pod murami obronnymi, Baszta Prochowa i kościół Ducha św. w głębi.
|
Zwiedzanie Chełmna z przewodnikiem
Zapraszamy na zwiedzanie Chełmna z profesjonalnym przewodnikiem turystycznym.
► Więcej informacji, trasy zwiedzania, zamówienia: tutaj.
► Więcej informacji, trasy zwiedzania, zamówienia: tutaj.
i
Okolice Chełmna
Okolice Chełmna stanowią teren o urozmaiconej powierzchni, bowiem tutaj Wysoczyzna Chełmińska opada stromymi zboczami do doliny Wisły. Ich wysokości dochodzą do 50 m, a nachylenie 25-30 stopni. Tu i ówdzie są one porozcinane parowami, tworząc malownicze krajobrazy. Odsłonięte i silnie nasłonecznione stoki, gdzie temperatura podłoża w miesiącach letnich przekracza nawet 60º C, to dogodne miejsce dla rozwoju roślin kserotermicznych. Pięć z takich miejsc zostało uznanych za rezerwaty przyrody. Są to: "Płutowo", "Zbocza Płutowskie", "Ostrów Panieński", "Łęgi na Ostrowiu Panieńskim", "Góra św. Wawrzyńca".
Jednak nie tylko osobliwości przyrodnicze decydują o atrakcyjności okolic Chełmna, ale również cenne obiekty kulturowe, będące pozostałością wielowiekowej, bogatej historii. Wśród nich na uwagę zasługują:
► Starogród (miejscowość związana z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 8 km na płd.),
► Góra św. Wawrzyńca (miejsce związane z przedlokacyjnym Chełmnem; ok. 7 km na płd.),
► Wabcz (kościół gotycki; ok. 11 km na płn.-wsch.)
► Bajerze (pałac eklektyczny, 14 km na płd.),
► Kijewo Królewskie (kościół gotycki, 11 km na płd.),
► Trzebcz Szlachecki (kościół gotycki, 17 km na płd.),
► Papowo Biskupie (ruiny zamku, kościół gotycki, 17 km na płd.-wsch.),
► Wielkie Czyste (kościół gotycki, 8 km na płd.)
► (Świecie: pozostałości zamku krzyżackiego, 10 km na płn.)
i
Okolice Chełmna
Arkadiusz Skonieczny
Ostatnia modyfikacja 02-08-2023 12:01
