Kościół Ducha Św. i klasztor benedyktynek

Ten średniowieczny, gotycki zespół klasztorny zlokalizowany był nieopodal Bramy Klasztornej (stąd jej nazwa), poza murami obronnymi Starego Miasta Torunia, nad Wisłą, na przedmieściu Rybaki. Od Rynku Staromiejskiego prowadziła tu ul. Ducha Świętego.

Szpital pw. Ducha św. istniał tu od około 1242 roku. Był to najstarszy (obok elbląskiego) szpital funkcjonujący w państwie krzyżackim, będący jednocześnie pod patronatem krzyżackim. Przy nim w 1252 r. powstała kaplica pod tymże wezwaniem.

Klasztor benedyktynek został ufundowany przy szpitalu i kaplicy przez Krzyżaków w 1311 roku, dla upamiętnienia zwycięstwa nad wojskami litewskiego księcia Witenesa pod Rastemborkiem (Kętrzynem). Jednak dopiero w 1415 r. benedyktynki otrzymały szpital.

 

Kościół pod wezwaniem Ducha św. powstał w 1311 r. w wyniku rozbudowy wcześniejszej kaplicy i był budowlą jednonawową z wyraźnie wyodrębnionym prezbiterium od wschodu i z wieloboczną wieżą od zachodu. Od północy przylegały: zakrystia z emporą i dwie kruchty.

Budynek klasztorny rozciągał się natomiast od południa, a więc bezpośrednio nad Wisłą.

 

Cały zespół pełnił też funkcje obronne, jako że był otoczony osobnymi murami. W ten sposób bronił nabrzeża od zachodu przed ewentualnym wtargnięciem nieprzyjaciela. Najważniejszym elementem obronnym był sam kościół, zwłaszcza jego wieża, która w tej mierze spełniała rolę baszty. Jej zadaniem obronnym była ochrona od południa tamy zamykającej zachodnią fosę miejską (od północy chronił ją Barbakan Starotoruński) oraz ochrona od zachodu Rybaków.

 

W czasie okupacji szwedzkiej (trwającej w Toruniu od grudnia 1655 r. do końca 1658 r., zobacz: Potop szwedzki w Toruniu) i postępujących wtedy szykan religijnych wobec toruńskich katolików będących w mniejszości, dokonano w 2. poł. 1656 r. rozbiórki tego zespołu klasztornego, a zakonnice przeniesionio do Chełmży. Rozbiórka ta miała wprawdzie też związek z modernizacją toruńskich fortyfikacji (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu) i budową tu nowego szańca, zwanego Panieńskim.

Dziś teren dawnych zabudowań kościelno-klasztornych zajmuje m.in. budynek tzw. Koszar Racławickich z 1822 r. oraz pozostałości zbiornika gazowego z 1907 r. (zobacz: Dawne gazownictwo toruńskie) przy ul. Flisaczej. W czasie budowy tegoż zbiornika odkryto fundamenty kościoła, co pozwoliło stwierdzić, że nawa kościoła (na planie niemal kwadratowym) wsparta była na jednym tylko filarze, co jest rozwiązaniem zupełnie unikatowym na terenie państwa krzyżackiego.

 

Cysterki-benedyktynki

W latach 1335-1341 wielki mistrz krzyżacki Teodoryk von Altenburg nadał benedyktynkom patronat nad kościołem św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu, a potwierdzenia tego przywileju dokonał kolejny wielki mistrz Ludwik König, w roku 1345.

Jednak historia toruńskiego konwentu benedyktynek nie jest precyzyjnie znana, przede wszystkim z uwagi na fakt zniszczenia klasztornych archiwaliów średniowiecznych. Często przyjmuje się, że na przełomie XIV i XV w. doszło do połączenia toruńskich benedyktynek z cysterkami, które - wg XVI-wiecznego sekretarza miasta, Erazma Rümplera - osiedlono w 1263 r. być może przy pierwotnym kościele św. Jakuba; jednak ta informacja nie jest w inny sposób potwierdzona.

Tymczasem inna teoria mówi, że od ok. 1300 r. istniał w Toruniu specyficzny konwent cystersko-benedyktyński, będący pod zwierzchnictwem biskupim, a nie zakonnym. Funkcjonować on miał na zasadach monastycznych, łączących tradycje i reguły cysterskie i benedyktyńskie, gdzie z czasem, w XVI w. benedyktyńskie zaczęły dominować, zwłaszcza po wsparciu ze strony benedyktynek chełmińskich. Wówczas, w 1667 r. osiadły w klasztorze przy kościele św. Jakuba.

Fragment planu perspektywicznego M. Meriana, 1641 r.

 

 

Zespół klasztorny benedyktynek i kościół Ducha św. Widok od północy. Rys. z tzw. "Atlasu Fryderyka V" duńskiego, stan przez 1656 r.