Miasto zmarnowanego potencjału (V). Zegar Kopernika

Na drugiej od wschodu przyporze południowej ściany Bazyliki Katedralnej Świętojańskiej spostrzec możemy nieregularną plamę starego tynku. To ślad po dawnym zegarze słonecznym. Jeszcze do końca XX w. zachowała się jego wskazówka - równoległy do osi Ziemi gnomon.

 

Nie jest znany czas powstania tego zegara, ale tradycja przypisuje autorstwo Mikołajowi Kopernikowi. Miał go zaprojektować i zrealizować w czasie jednego z pobytów w Toruniu po tym, gdy osiedlił się już na Warmii jako kanonik kapituły warmińskiej (1503 r.).

Pewne jest to, że Kopernik wykonał ok. 1518 r. obserwacyjną tablicę słoneczną na zamku w Olsztynie, a ze źródeł archiwalnych wiemy, że w podobnym czasie zanotowano wydatki na naprawę zegara we Fromborku.

 

W średniowieczu umieszczanie zegarów słonecznych na ścianach kościołów było powszechną praktyką. Zapoczątkowane to zostało nakazem papieża Sabinianusa (pełniącego pontyfikat w latach 604-606). Dlatego najstarszy zegar słoneczny musiał pojawić się na elewacji toruńskiego kościoła Świętojańskiego tuż po jego powstaniu, tj. w połowie XIII w. Pełnił też funkcje publicznej regulacji czasu, zwłaszcza, że przecież wówczas plac wokół kościoła był centralną częścią miasta, zanim nie zostało ono powiększone na północ z wytyczeniem nowego rynku (zobacz: Powiększenie obszaru Starego Miasta). Zegar ten w oparciu o system godzin nierównych - wynikających z podziału nie doby, ale każdego dnia jasnego na stałą liczbę godzin, niezależnie od pory roku - wskazywał tzw. godziny kanoniczne, określające pory modlitw i nabożeństw, obwieszczane następnie biciem dzwonów.

Dopiero wraz z upowszechnieniem się w Europie  zegarów mechanicznych, zaczęto z początkiem XV w. stosować nowy rodzaj zegarów słonecznych - odmierzających godziny równe (wynikające z podziału doby). Te zegary słoneczne pełniły m.in. funkcję regulatorów czasu dla sąsiednich zegarów mechanicznych. Zegar słoneczny na elewacji kościoła Świętojańskiego służył więc nie tylko zwykłym mieszkańcom, ale jako regulator dla mechanicznego zegara Digitus Dei na wieży kościoła. XIX-wieczne teksty wymieniają też zegar słoneczny funkcjonujący na południowej ścianie wieży świętojańskiej.

Zegar słoneczny (lub zegary?) na kościele Świętojańskim był w okresie nowożytnym najpewniej wykorzystywany w nauczaniu gnomoniki.

 

Najstarszym udokumentowanym źródłem mówiącym o istnieniu zegara słonecznego na jednej z przypór południowych kościoła Świętojańskiego jest rysunek Georga Friedricha Steinera z 1. poł. XVIII w. Funkcjonował jako zegar publiczny do końca XIX w., a wraz z przyjęciem czasu strefowego w 1893 r. i upowszechnieniem się prywatnych zegarków naręcznych na pocz. XX w. został zapomniany i porzucony na pastwę losu i czasu.

 

   

 

 

Do tej pory jednak (luty 2024 r.) zegar niestety nie został zrekonstruowany. A, jak argumentują inicjatorzy, odtworzenie tego historycznego obiektu niesie za sobą wiele walorów edukacyjnych i poznawczych.

Zegar dałby wyobrażenie o tym, jak w dawnym Toruniu prowadzono rachubę czasu (w systemie godzin równych już od XV w.) i uświadomiłby rolę zegarów słonecznych w regulowaniu rytmu życia dawnych torunian. 

Można oczekiwać, że zrekonstruowany obiekt symbolicznie podkreśliłby również związki Torunia z astronomią i postacią Mikołaja Kopernika. Wskazania Świętojańskiego zegara słonecznego będą w naturalny sposób różnić się od czasu odczytywanego z używanych współcześnie zegarków. Różnice te, choć zmieniają się w ciągu roku mogą być stabelaryzowane (np.: „Uniwersalny słoneczny zegar równikowy” i „Zrób sobie zegar, odmierzający tylko słoneczne godziny”). Zatem Świętojański „słonecznik” tak, jak każdy poprawnie wykonany zegar słoneczny, mógłby być wykorzystany w działaniach edukacyjnych i popularyzatorskich, zwracając uwagę na naturalne rytmy przyrody i ich znaczenie dla podstaw rachuby czasu.

 

Lokalna tradycja przypisuje autorstwo historycznego zegara Mikołajowi Kopernikowi. Gabriel Przegiętka spisał wierszowaną wersję tej przypowieści, ustnie przekazywanej w przeszłości przez torunian: