Toruń TOP

Największe atrakcje turystyczne Torunia i okolicy

Jesteś w: Strona główna

17 marca: Bydgoszcz degraduje Toruń (po raz drugi)

Po niewoli okresu zaborów Rzeczpospolita odzyskuje niepodległość, a wraz z nią Toruń zaczyna odzyskiwać swoją dawną, przedrozbiorową rangę i znaczenie. Stając się stolicą województwa pomorskiego przeżywa na powrót pomyślne lata (zobacz: Toruń międzywojenny). Jednak droga ta została przerwana nie tyle wybuchem II wojny światowej, co wieloletnimi zabiegami Bydgoszczy, z sukcesem które zrealizowały się w sprzyjających jej komunistycznych warunkach w 1945 r.

17 marca 1945 r. ukazała się informacja w Dzienniku Urzędowym Województwa Pomorskiego w Toruniu o decyzji przeniesienia siedziby tegoż województwa z Torunia do Bydgoszczy.

W ten sposób zakończyły się zabiegi elit politycznych i partyjnych Bydgoszczy o przeniesienie z Torunia siedziby województwa - podstawowego wtedy czynnika miastotwórczego, określającego zdegradowany statut i rangę Torunia na kolejne dziesięciolecia aż do współczesności.

W 1945 r. bowiem nowa powojenna rzeczywistość komunistyczna w Polsce stała się doskonałą okazją do skutecznych starań o siedzibę województwa, mających podłoże politycznej walki o władzę wojewódzką pod pretekstem posiadania właściwych zasobów siły robotniczej Bydgoszczy, sprzyjających rządzącej partii komunistycznej.

Toruń - jako jedyne miasto w Polsce - został w ten sposób zdegradowany i ograniczony w rozwoju w ciągu kolejnych dekad. Był to początek długoletnich prób marginalizacji znaczenia Torunia, które ostatecznie ukształtowały dzisiejszy Toruń, i które mają swoją kontynuację także i dziś.

Oficjalnym argumentem za przeniesieniem była większa liczba ludności i „znaczenie ekonomiczne” miasta nad Brdą. Okazało się bowiem, że teraz (w 1945 r.) fakt pełenienia funkcji stolicy jednostki administracyjnej przez miasto mniejsze (Toruń) przeszkadza, podczas gdy nie przeszkadzał w 1807 r., kiedy to dwukrotnie mniejsza od Torunia Bydgoszcz stała się siedzibą departamentu obejmującego Toruń, o co zresztą elity bydgoskie też zabiegały.

W rzeczywistości w 1945 r. chodziło o względy polityczne: Toruń był miastem o tradycjach narodowo-konserwatywnych i patriotycznych z silną warstwą inteligencką oraz mieszczańską (w okresie zaborów i międzywojennym był Toruń największym i najdynamiczniejszym na Pomorzu skupiskiem instytucjonalnej i społecznej polskiej działalności patriotyczno-narodowej - więcej o tym tutaj). Tymczasem Bydgoszcz była miastem robotniczo-rolniczym, gdzie duże wpływy posiadała Polska Partia Robotnicza.

Inicjatorem przeniesienia po II wojnie światowej stolicy województwa z Torunia do Bydgoszczy (co formalnie nastąpiło 17 marca 1945 r.) była bydgoska organizacja Polskiej Partii Robotniczej z działaczem komunistycznym, pułkownikiem Antonim Alsterem na czele (władze wojewódzkie w Toruniu działały już od 2 lutego 1945 r. jako kontynuacja z okresu międzywojennego). Tę polityczną decyzję motywowano przede wszystkim tym, że Bydgoszcz stanowi silny ośrodek przemysłowy i robotniczy (wykreowany przez władze w czasie zaboru pruskiego i Księstwa Warszawskiego - o czym tutaj), co stanowiło podporę dla działalności Polskiej Partii Robotniczej i państwowych organów nowej władzy ludowej, w przeciwieństwie do tradycyjnie mieszczańsko-intelektualnego i opanowanego przez działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej Torunia:

„Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – zanotowano w protokole z 1. września 1945 r. z plenum Komitetu Miejskiego PPR w Bydgoszczy słowa I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PPR, Antoniego Alstera, będące jedynym argumentem w sprawie.

O politycznyjm podłożu tych zabiegów bydgoskich pisze też prof. Ryszard Sudziński w swoich pracach, np. "Problem stołeczności województwa pomorskiego przed i po II wojnie światowej", Toruń 1993, "U źródeł konfliktu między Bydgoszczą i Toruniem", Bydgoszcz 1994.

Uwieńczone sukcesem zabiegi bydgoskie podniosły rangę i prestiż Bydgoszczy, a odebrały to Toruniowi. Dziesiejsze niewielkie znaczenie Torunia jest właśnie efektem decyzji z 1945 r. i jej następstw.

Przeniesienie z Torunia siedziby władz wojewódzkich stworzyło przede wszystkim odpowiednie podłoże i podstawę do dalszych decyzji - na zasadzie domina - związanych z rozwojem Bydgoszczy; bo to właśnie miasto wojewódzkie w systemie zarządzania centralnego było uprzywilejowane i zawsze automatycznie stanowiło ośrodek dla wszelkich nowych lokalizacji miastotwórczych oraz każdej niemal działalności - społecznej, administracyjnej, instytucjonalnej, kulturalnej i innej - wzmacniającej jego potencjał, znaczenie i prestiż.

Dlatego w następstwie m.in.:

przeniesiono z Torunia do Bydgoszczy ośrodek wojskowości w postaci dowództwa Pomorskiego Okręgu Wojskowego (1945 r.) oraz wiele jednostek armii (z prawie 30 jednostek organizacyjnych w okresie międzywojennym zostało w Toruniu tylko prawie 10 w okresie powojennym; zobacz: Toruń jako ośrodek wojskowości) - to w konsekwencji uczyniło z Bydgoszczy silny ośrodek wojskowości, dało podstawę i powód do ulokowania tu dużej liczby (30) jednostek organizacyjnych, w tym m.in. Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, w 1973 r. Muzeum Tradycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego (od 2010 r. Muzeum Wojsk Lądowych), a ostatnio wielu jednostek NATO; gdyby zatem nie determinacja bydgoskich komunistycznych działaczy partyjnych w 1945 r., nie doszłoby do przeniesienia władz wojewódzkich, a w ślad za tym i władz wojskowych z Torunia do Bydgoszczy, a co za tym idzie istnieje niemal stuprocentowe prawdopodobieństwo, że dziś prestiżem i pozytywnymi skutkami siedziby ww. organów cieszyłby się Toruń, nie Bydgoszcz,
odtworzono (istniejącą od 1935 r. w Toruniu) Pomorską Rozgłośnię Polskiego Radia (ob. Polskie Radio Pomorza i Kujaw PiK) nie w zdegradowanym do powiatu Toruniu, a w wojewódzkiej już Bydgoszczy (13 kwietnia 1945 r.) i zdegradowano Toruń jedynie do redakcji zamiejscowej Rozgłośni. To jedno z cenniejszych osiągnięć Bydgoszczy względem Torunia, stało się podłożem do rozwijania Bydgoszczy jako ośrodka mass mediów,
wywieziono do Bydgoszczy park maszynowy drukarń toruńskich; władze wojewódzkie w Bydgoszczy podjęły decyzję o całkowitej likwidacji redakcji gazet w Toruniu do 1948 r. (w latach 1945-48 ukazywały się w Toruniu jeszcze 2 dzienniki, podczas gdy w całym okresie międzywojennym regularnie 4; o historii czasopiśmiennictwa toruńskiego tutaj), co pozwoliło na skoncentrowanie do 1948 r. w Bydgoszczy kadry dziennikarskiej (również pochodzącej z Torunia) i następnie wydawanie gazet-organów patryjnych, np. PPR, PPS, od 1948 r. PZPR (w tym np. ukazująca się do dziś "Gazeta Pomorska") o zasięgu wojewódzkim oraz centralno-wojewódzkich periodyków o tematyce społeczno-kulturalnej. Odtąd, eliminując konkurencję (dziennikarstwo w Toruniu) i wzmacniając swój ośrodek Bydgoszcz miała podstawy, aby stać się jedynym miejscem mediów i dziennikarstwa, a obecnie największym takim ośrodkiem w województwie,
ośrodek dziennikarski powstały w ten sposób w Bydgoszczy stał się podłożem i zaczynem do realizacji zamierzeń uruchomienia w Bydgoszczy kolejnej ważnej, wzmacniającej rangę Bydgoszczy i miastotwórczej instytucji - ośrodka telewizyjnego TVP: w 1973 r. przy Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia powstała redakcja telewizyjna, w 1993 r. Oddział TVP - ob. TVP3 Bydgoszcz. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie odpowiednie warunki i siła przebicia, jaką stwarzał fakt bycia miastem wojewódzkim; w przeciwnych okolicznościach oddział TVP powstałby w Toruniu i wzmacniałby znaczenie i rolę tego miasta, a nie Bydgoszczy,
zlikwidowano samodzielność i upaństwowiono Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu (ob. Teatr Wilama Horzycy) z jednoczesnym połączeniem administracyjnym tego teatru ze sceną bydgoską pn. Państwowe Teatry Ziemi Pomorskiej Bydgoszcz-Toruń z dyrekcją w Bydgoszczy (1948-1961). Pozwoliło to na przeniesienie do Bydgoszczy części zaplecza teatralnego i połączenie zespołów,
przeniesiono z Torunia Izbę Rzemieślniczą, 1945 r. (ob. Kujawsko-Pomorską Izbę Rzemieślniczą),
w bydgoskim Archiwum Państwowym zlokalizowano zespoły archiwalne województwa okresu 1920-1976 (w tym m.in. dot. toruńskiej administracji państwowej, samorządowej, specjalnej, wymiaru sprawiedliwości, wojsk i policji, przedsiębiorstw i samorządu gospodarczego, organizacji, zrzeszeń, partii),
zlokalizowano w Bydgoszczy wojewódzkie związki spółdzielni i stowarzyszeń (m.in.: spółdzielni pracy, ogrodniczych, rolniczo-produkcyjnych, mieszkaniowych, spółdzielni "Samopomocy Chłopskiej", oszczędnościowo-pożyczkowych, inwalidów, mleczarskich i innych zawodowych (1945-1990)),
w ramach koncentracji w miastach wojewódzkich instytucji kultury oraz stowarzyszeń zrzeszeń przemysłowych i gospodarczych do 1948 r. przeniesiono z Torunia do Bydgoszczy wiele takich organizacji, np. Oddział Pomorski Związku Literatów Polskich, Okręg Pomorski Związku Polskich Artystów Plastyków, Pomorski Oddział Związku Zawodowego Muzyków, i in.
na skutek zabiegów i nacisków bydgoskich działaczy partyjnych, 21 grudnia 1955 r. obniżono rangę Muzeum Pomorskiego z narodowej na regionalną, przekazując je we władanie Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Bydgoszczy, która 25 sierpnia dodatkowo osłabiła znaczenie i prestiż muzeum zmieniając jego nazwę na "Muzeum w Toruniu" (obecne Muzeum Okręgowe w Toruniu).
przeniesiono z Torunia do Bydgoszczy Kuratorium Okręgu Szkolnego (1966 r.), ob. Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy,
przeniesieno z Torunia do Bydgoszczy Wojewódzką Bibliotekę Pedagogiczną (1968 r.), w tym cenne i bogate zbiory starodruków,
zlikwidowano w końcu lat 60. toruński port rzeczny (wcześniej przejmując i włączając tabor do Żeglugi Bydgoskiej) - wskutek tego Toruń, który wśród miast nadwiślańskich był zawsze największym portem śródlądowym został odcięty od żeglugi i pozbawiony portu jako jedyny taki przypadek w Polsce. Dla ścisłości należy tu zaznaczyć, że wśród miast nadwiśalńskich tylko Toruń miał urządzenia przystosowane do żeglugi: umocnione wybrzeże o łącznej długości 800 metrów, z czego dla ładunku przy wysokich stanach wody 300 metrów, bocznicę kolejową, magazyny, place ładunkowe. O randze toruńskiego portu świadczy fakt, że np. w 1935 r. aż 80% przeładunków śródlądowych w Polsce odbywało się w porcie toruńskim. Dzięki pozbawieniu Torunia tego ważnego czynnika miastotwórczego, obecnie (2017 r.) ani rząd polski ani władze samorządowe nie biorą pod uwagę Torunia przy planowaniu rozwoju transportu rzecznego w Polsce, zakładając rozbudowę Bydgoszczy jako ważnego portu śródlądowego, grzebiąc tym samym Toruń jako odwieczny największy port śródlądowy ziem polskich.
zlikwidowano działające od 1954 r. w Toruniu Studium Nauczycielskie (1972 r.), którego potencjał i zasoby weszły w skład Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Bydgoszczy powstałej w 1969 r. z przemianowania tutejszego Studium Nauczycielskiego działającego od 1957 r. To jedno z cenniejszych następstw wywalczonego przez Bydgoszcz w 1945 r. przeniesienia z Torunia siedziby województwa. Bydgoszcz jako miasto wojewódzkie - decyzyjne - miała wpływ na likwidację Studium Nauczycielskiego w Toruniu i rozwijania na jego bazie swojej, młodszej szkoły. W następnych latach szkoła ta przekształacała i rozwijała się dalej skutkując powołaniem w 2005 r. uniwersytetu (w 1974 r. została przemianowana na Wyższą Szkołę Pedagogiczną, w 2000 r. na Akademię Bydgoską im. Kazimierza Wielkiego, w 2005 r. na Uniwersytet Kazimierza Wielkiego). Tym sposobem dziś Bydgoszcz jest miastem uniwersyteckim,
nastąpiła likwidacja w Toruniu ośrodka kultury muzycznej oraz wyeliminowanie tym samym toruńskiej konkurencji i skoncentrowanie życia muzycznego w wojewódzkiej Bydgoszczy. To kolejne cenne dla Bydgoszczy następstwo odebrania w marcu 1945 r. Toruniowi funkcji stolicy województwa i cenne osiągnięcie Bydgoszczy względem Torunia: pozwoliło Bydgoszczy już jako miastu wojewódzkiemu-decyzyjnemu na degradację toruńskiego instytucjonalnego życia muzycznego przy jednoczesnym rozwoju tego życia w Bydgoszczy: po II wojnie światowej przedwojenni toruńscy muzycy Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego w Toruniu, Konserwatorium Muzycznego (muzycznej szkoły wyższej) w Toruniu i orkiestry symfonicznej w Toruniu, którzy wrócili do Torunia, już w marcu 1945 r. zorganizowali tu Pomorski Oddział Związku Zawodowego Muzyków i przywrócili przedwojenną orkiestrę symfoniczną; wskrzesili Pomorski Związek Śpiewaczy oraz założyli w tymże roku Instytut Muzyczny (szkołę muzyczną I i II stopnia) skupiający grono wytrawnych muzyków-pedagogów z przedwojennego toruńskiego Konserwatorium Muzycznego oraz nowoprzybyłych do Torunia muzyków z Wilna. Wkrótce jednak naciskami politycznymi płynącymi z wojewódzkiej Bydgoszczy zdecydowano o przeniesieniu z Torunia do Bydgoszczy Pomorskiego Oddziału Związku Zawodowego Muzyków, o rozwiązaniu orkiestry symfonicznej w Toruniu i zaangażowaniu części muzyków do powstałej później - w lipcu 1945 r. Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Bydgoszczy (rozgłośnia powstała w Bydgoszczy w 1945 r. na bazie przedwojennej rozgłośni toruńskiej, o czym wyżej) oraz nowopowołanej w 1946 r. miejskiej orkiestry symfonicznej w Bydgoszczy (od 1947 r. działającej pod nazwą Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej) - duże wsparcie w dziedzinie kultury ze strony władz wojewódzkich Bydgoszcz otrzymała w 1946 r. z okazji obchodów 600-lecia praw miejskich. W 1953 r. Pomorska Orkiestra Symfoniczna została upaństwowiona pod nazwą Filharmonia Pomorska. W roku następnym rozpoczęto budowę dla niej gmachu. Skoncentrowanie przez bydgoskie władze wojewódzkie w Bydgoszczy a nie w Toruniu wszelkich przejawów działalności kulturalnej i gospodarczej całego nowego województwa wpłynęło też na stosowanie nazewnictwa i użycie określenia regionalnego "pomorska" nie tylko w przypadku filharmonii, pomimo, że Bydgoszcz - w przeciwieństwie do Torunia - faktycznie jest miastem kujawskim, a nie pomorskim. Tu też warto zaznaczyć, że bydgoska Filharmonia Pomorska wprost nawiązuje nazwą do gmachu Filharmonii Pomorskiej w Toruniu, o budowie którego zdecydowano tu w 1937 r. dla tutejszej orkiestry symfonicznej; szczęśliwie jednak dla Bydgoszczy okoliczności II wojny światowej nie doprowadziły do realizacji inwestycji toruńskiej, a zabiegi bydgoskich elit politycznych z 1945 r. o przeniesieniu władz wojewódzkich-decyzyjnych do Bydgoszczy umożliwiły rozwój życia muzycznego już w Bydgoszczy, nie w Toruniu. Budowa "Filharmoni Pomorskiej" w Bydgoszczy zablokowała też możliwość powrotu w Toruniu do planów przedwojennych budowy instytucji o tej nazwie i gmachu dla niej w Toruniu (co było podjęte tam w 1937 r.), a ostatecznie zrealizowane dopiero w 2006 r. powołaniem Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej (z rozbudowy Toruńskiej Orkiestry Kameralnej założonej w 1978 r.) i budową dla niej siedziby w 2015 r. (Centrum Kulturalno-Kongresowe "Jordanki").
Skupione w ten sposób środowisko muzyczne w Bydgoszczy doprowadziło też do powołania w Bydgoszczy Akademii Muzycznej w 1974 r. (chociaż pierwsze, nieskuteczne zabiegi o to czyniono już w 1946 r.); nie powiodłoby się to zapewne, gdyby władze wojewódzkie pozostały w Toruniu i dopuściły tu do odbudowy do poziomu sprzed II wojny życia muzycznego wraz z odtworzeniem tu działającej od 1921 r. wyższej szkoły muzycznej (Konserwatorium Muzycznego).
Również celowe, opisane wyżej osłabienie w Toruniu ośrodka muzycznego powojennego odniosło pozytywny skutek dla Bydgoszczy w kwestii opery. Rozwijające się dzięki temu środowisko muzyczne w Bydgoszczy, niemające już konkurenta w zdegradowanym środowisku toruńskim, już od 1947 r. czyniło zabiegi o powołanie zespołu operowego, zakończone sukcesem w 1955 r. w postaci utworzenia Studia Operowego (od 1959 r. działającego jako Teatr Muzyczny Opery i Operetki, od 1990 r. Opera Nova). Nie powiodłoby się to zapewne, gdyby siedziba władz województwa nie została odebrana Toruniowi i pozostałe tu władze dopuściłyby do odbudowy do poziomu sprzed II wojny życia muzyczno-operowego w powojennym Toruniu wraz z odtworzeniem działającej tu od 1925 r. Opery Pomorskiej w ramach Zjednoczonych Teatrów Pomorskich (Toruń-Bydgoszcz-Grudziądz), prowadzonych przez dyrektora teatru miejskiego w Toruniu, Karola Bendę (1893-1942).
W dziedzinie muzyki inną sprawą wynikającą wprost z odebrania Toruniowi i umieszczenia w Bydgoszczy stolicy województwa było utworzenie tu w 1950 r. wojskowej Orkiestry Reprezentacyjnej Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Nie byłoby to możliwe, gdyby w ślad za siedzibą województwa nie przeniesiono z Torunia do Bydgoszczy dowództwa Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Już rok później orkiestra ta osiągnęła liczbę 51 muzyków i w kolejnych latach utrwalała swoją pozycję jednej z czołowych orkiestr wojskowych w Polsce, dumnie sławiących Bydgoszcz. Opisane tu zabiegi względem Torunia pozwalają dziś Bydgoszczy cieszyć się marką "miasta muzyki".