Bydgoskie Przedmieście

Bydgoskie Przedmieście to dzielnica Torunia położona na zachód od Starego Miasta, od którego oddzielona jest pasem parkowym plant założonym w miejscu dawnych fortyfikacji, w którym znajdują się liczne pomniki i obeliski.
Przedmieście w obecnej formie rozwinęło się w końcu XIX wieku i z tego okresu pochodzi jego układ urbanistyczny i ciekawa pod względem architektonicznym zabudowa.

W Toruniu już od średniowiecza dzielnice poza murami miejskimi nazywano przedmieściami.

W lipcu 2009 r. podjęto pierwszą próbę wpisu obszaru Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków do rejestru zabytków. Swój sprzeciw zgłosił m.in. prezydent Torunia, Michał Zaleski oraz jeden z deweloperów. Kolejną, tym razem udaną próbę wpisu podjęto po dwóch latach, w lipcu 2011 r.

Mapa obok: obszar objęty ochroną konserwatorską. Kliknij aby powiekszyć.

Historia Bydgoskiego Przedmieścia
Letni pawilon mieszkalny w przedmiejskim ogrodzie Michała Nałęcza w Toruniu wzorowany na budownictwie pałacowym, rys. G. F. Steiner, 1744 r. Kliknij aby powiększyć Fontanna w ogrodzie Adama Reyhera, nawiązującym do francuskich ogrodów pałacowych, rys. G. F. Steiner, lata 20. XVIII w. Kliknij aby powiększyć Neogotycka willa, 1889 r., ul. Krasińskiego 84. Kliknij aby powiększyć Kamienica secesyjna, ul. Bydgoska 78 Kliknij aby powiększyć		W obecnej formie Bydgoskie Przedmieście ukształtowało się w XIX i na pocz. XX wieku; z tego okresu pochodzi jego nazwa. Wcześniej był to w dużej części teren zalesiony, na którym występowały wysokie piaszczyste wydmy. Niektóre z nich zniwelowano w czasie budowy twierdzy, tak, że w większości nie są one widoczne w topografii miasta, a nazwy ich znamy jedynie ze źródeł (np. Złota Góra, Piekarska Góra), jedynie Zajęcze Góry mają wyraźną formę. W średniowieczu i w czasach nowożytnych w obecnych południowych krańcach Przedmieścia wiódł trakt od Bramy Starotoruńskiej do Przysieka (posiadłości Torunia w jego patrymonium miejskim), wzdłuż którego rozciągały się bogate ogrody mieszczan z willami, rzeźbami i fontannami. Zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowożytnych obszar późniejszego Rzedmieścia Bydgoskiego zwany był Przedmieściem Starotoruńskim (od Starego Torunia) i nie należał do najsilniej zurbanizowanych i zaludnionych przedmieść dawnego Torunia. W obecnej formie urbanistycznej Bydgoskie Przedmieście, i sąsiednie Rybaki, rozwijało się od 1828 roku poza terenem toruńskiej twierdzy, głównie wzdłuż obecnej ul. Bydgoskiej (uregulowanej od 1817 r.). Po 1872 r., tj. po nadaniu Toruniowi najwyższej rangi strategicznej w państwie pruskim - twierdzy I stopnia, nastąpiło zasadnicze ożywienie budowlane dzielnicy, a ponadto lokowało się tu wiele tartaków (drewno z wycinki lasów na obszarach przeznaczonych pod nowe fortyfikacje) i przedsiębiorstw budowlanych. Budynki mieszkalne z tego okresu mogły być wykonane tylko w konstrukcji szachulcowej, czyli takie, które dopuszczano w rejonie fortecznym jako łatwe do ewentualnego demontażu. Często wyróżniały się one bogato zdobionym detalem snycerskim, jak np. domy przy ul. Bydgoskiej 44/46, 48. Plan zabudowy Przedmieścia sporządzono w 1889 roku. Otrzymało ono prosty, szachownicowy układ sieci ulicznej. Przedmieście stało się uprzywilejowaną dzielnicą mieszkaniową bogatego mieszczaństwa - temu właśnie zawdzięcza najlepsze ze wszystkich ówczesnych dzielnic Torunia rozplanowanie i uzbrojenie terenu. Po zniesieniu ograniczeń budowlanych, istniejących z przyczyn rozwoju twierdzy, w 1909 roku Bydgoskie Przedmieście zabudowało się bardzo szybko. Zabudowa mieszkaniowa Bydgoskiego Przedmieścia powstała w większości na przełomie XIX i XX wieku oraz w okresie międzywojennym. Stara część Przedmieścia charakteryzuje się budynkami 4-5 kondygnacyjnymi (wiele domów o bogato zdobionych secesyjnych, eklektycznych, klasycystycznych fasadach), często o stosunkowo wysokim, jak na owe czasy, standardzie, a przy ul. Bydgoskiej także budynki o charakterze willowym wraz z ogrodami, które zamieszkiwane były przez zamożnych obywateli miasta. W 1884 roku na zachodnim skraju Przedmieścia (ul. Mickiewicza / Reja / Asnyka) wzniesiono koszary ułanów wg typowego projektu z muru pruskiego, po II wojnie światowej zaadaptowane na mieszkania, a przy ul. Sienkiewicza / Fałata / Broniewskiego koszary piechurów, pełniące do dziś funkcje wojskowe. Również po II wojnie na Przedmieściu wybudowano osiedla mieszkaniowe o charakterze blokowym (Os. Kochanowskiego). W okresie powojennym znacznie zmieniła się "jakość" mieszkańców dawnych ekskluzywnych mieszkań wyższej klasy społecznej Bydgoskiego Przedmieścia. Wiele budynków zostało zdewastowanych, umyślnie lub bezmyślnie. Stan wielu budynków odzwierciedla poziom lokatorów, a także zaniedbanie i brak zainteresowania zarówno tych mieszkańców, jak i administratorów domów i władz miasta. Niektóre z zabytkowych i cennych architektonicznie i historycznie budynków w okresie powojennym całkowicie zniknęły z krajobrazu w wyniku zaniedbań ze strony odpowiedzialnych.

Bydgoskie Przedmieście w Toruniu. Punkty na trasie wycieczki.

i

Otwórz mapę w większym oknie

Trasa turystyczna

Trasa (ok. 6 km) prowadzi ukształtowaną w XIX wieku dzielnicą, pełną ciekawych kamienic i willi eklektycznych oraz zieleni. W powrocie wiedzie przez piękny Park na Bydgoskim Przedmieściu przechodzący w Błonia - rekreacyjny obszar łąk nadwiślańskich oraz Ogród Zoobotaniczny.
Wybierając się na wycieczkę tą trasą warto zaopatrzyć się w plan miasta.
Trasa opracowana przez Toruński Serwis Turystyczny (Arkadiusz Skonieczny), objęta prawami autorskimi.
W niebieskich nawiasach podana cyfra przy opisywanym obiekcie oznacza odpowiedni punkt na mapie.
♦ Zwiedzaj z przewodnikiem. Zapytaj, zamów tutaj

(1) ul. Fredry 6/8

(1) ul. Fredy 6/8, detal architeltoniczny przedstawiający kartusz herbowy z gryfem pomorskim, co nawiązuje do przedwojennej funkcji budynku jako rezydencji wojewodów pomorskich.

(2) ul. Moniuszki 10

(3) Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, ul. Mickiewicza

(4) ul. Mickiewicza 20

(5) ul. Słowackiego / Matejki

(6) ul. Mickiewicza 52, 54, 56

(7) ul. Konopnickiej 20

(7) ul. Konopnickiej 24

ul. Mickiewicza 86

ul. Mickiewicza 90

(8) ul. Mickiewicza 60

(9) ul. Słowackiego: willa Irena

(9) ul. Słowackiego: willa Maryla

(10) ul. Słowackiego 53/55

(10) ul. Słowackiego 51

(11) Zabytkowa zajezdnia tramwajowa, ul. Sienkiewicza. O możliwości zwiedzania tutaj.

(12) Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, dawne katolickie seminarium nauczycielskie

(14) V Liceum Ogólnokształcące, dawna preparanda katolicka

(15) Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, dawny przytułek dla kalek i starców

(16) Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych. dawna preparanda ewangelicka

(17) Wyższe Seminarium Duchowne, dawne seminarium nauczycielskie ewangelickie

(13) Koszary, ul. Sienkiewicza

(13) Koszary, ul. Fałata / Sienkiewicza

(13) Koszary, ul. Fałata

(18) ul. Sienkiewicza 19/21

(20) Dawne koszary ułanów

(21) Dawne kasyno oficerskie, ul. Mickiewicza 121

(22) Hala wystawowa

(24) ul. Bydgoska 100

(25) ul. Sienkiewicza 4

(26) ul. Sienkiewicza 12

(28) ul. Sienkiewicza 15

(29) ul. Bydgoska 64

ul. Bydgoska 62

(30) ul. Bydgoska 60

ul. Bydgoska 58

(31) ul. Bydgoska 50/52

(32) ul. Bydgoska 40

(33) ul. Bydgoska 34/36

(35) ul. Konopnickiej 15

ul. Konopnikciej 13

ul. Konopnickiej 11

ul. Konopnickiej

(36) ul. Danielewskiego: detale zdobnicze fasady jednej z kamienic

ul. Kujota 7

(37) ul. Danielewskiego 6

(38) ul. Bydgoska 26, dawna "Zofijówka"

(38A) ul. Bydgoska 32

(38B) ul. Bydgoska 30

(39) Pomnik Stanisława Moniuszki

(40) ul. Bydgoska 5

(40A) ul. Bydgoska 1/3

(41) Grzyb parkowy

(42) Kamień-pomnik ku czci ks. J. Popiełuszki

Zegar słoneczny w Dolinie Marzeń

Wycieczkę rozpoczynamy na ul. Fryderyka Chopina - alei zbudowanej w 1928 roku, obsadzonej jarząbem szwedzkim, pigwą japońską i głogami, następnie skręcamy w prawo w ul. Aleksandra Fredry. Drugi budynek z prawej strony (ul. Fredry 6/8 (1)), należy obecnie do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, pochodzi z 1914 roku i położony jest w założeniu ogrodowym. Oryginalnie pełnił funkcję Kasyna Wojskowego 61. Pułku Piechoty im. von der Marwitz wchodzącego w skład 70 Brygady Piechoty będącej częścią 35 Dywizji Cesarstwa Niemieckiego. Od 1920 r. własność miasta. W latach 1921-1924 mieściła się tu pierwsza polska Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej, przeniesiona w 1925 roku do Koszar Racławickich, oraz Towarzystwo Wiedzy Wojskowej; w latach 1925-1939 budynek był rezydencją wojewodów pomorskich; w czasie wizyt w Toruniu w 1927 i 1930 roku mieszkał tu prezydent RP Ignacy Mościcki.

Po 1945 r. przez wiele dziesięcioleci służył jako Instytut Geografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Przy poprzecznej ul. Zygmunta Krasińskiego 4 znajduje się Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny rozlokowany w dwóch połączonych budynkach: budynek niższy (w skromnej modernistycznej formie) zbudowany w 1931 r. dla wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Wodnych (na działce odstąpionej bezpłanie przez władze Torunia) i budynek wyższy, budowany w 1980 r. dla Komitetu Wojewódzkiego PZPR.

Za szpitalem skręcamy w prawo w ul. Stanisława Moniuszki, przy której po prawej stronie, pod nr 10 (2), ciekawa okazała biała willa z tympanonem i portykiem kolumnowym w porządku jońskim, zbudowana w 1925 r. dla adwokata Pawła Ossowskiego, wybitnego działacza narodowego, zwolennika politycznej autonomii ziem dawnego zaboru pruskiego. Architektonicznie budynek nawiązuje do tzw. stylu dworkowego w ujęciu klasycystyczno-barokowym.

Dalej po prawej narożny z ul. Adama Mickiewicza (frontem do niej) gmach z 1931 roku mieszczący Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych (3), wzniesiony wg znanego międzywojennego architekta, Kazimierza Ulatowskiego (1884-1975). Przy wejściu dwie kamienne rzeźby niedźwiedzi znanego rzeźbiarza Ignacego Zelka (1894-1961).

Po przeciwnej stronie ul. Mickiewicza, w głębi zespół osiedla akademickiego "Centrum" (domy studenckie UMK, kluby, stołówka). Zanim powstało miasteczko akademickie na Bielanach w 1973 roku to miejsce było najbardziej studenckie w Toruniu.

Skręcamy w lewo w ul. Mickiewicza - jedną z głównych ulic dzielnicy, przy której znajdują się liczne ciekawe architektonicznie kamienice. Jedną z ciekawszych, acz zaniedbanych, jest okazała willa z pocz. XX w. pod nr 20 (4). W okresie międzywojennym mieściła honorowy konsulat belgijski.

Budynek w stylu elektycznym z secesyjnym wystrojem, wolnostojący, posiada elementy techniki szachulcowej w górnych partiach, 2 kondygnacje użytkowe, trzecia częściowo, dach wielopłaszczyznowy z ceramiczną dachówką tzw. marsylką, w dachu mansardy z 4 spadowymi zadaszeniami południowa, frontowa elewacja jest asymetryczna, posiada oszkloną werandę dwupietrową zakończoną łukiem koszowym z pseudoryzalitem z trójkątnym szczytem, w centralnej części lekko wysunięty ryzalit z trójkątnym szczytem, w którym łukowate belki wyznaczają kształt tulipanowego kielicha.
Główne wejście w otwartej loggi, która jest wsparta kolumnami rustykalnymi o plastycznym wypracowaniu kapiteli, nad wejściem maszkaron w formie głowy kobiety z koroną, na piętrze loggia z ozdobnymi kolumnami, dekoracja elewacji wraz z obramieniami okien o motywach secesyjnych m.in. z ornamentami w postaci wstęg, słońc,liści kasztanowca i klonu oraz innymi motywami florystycznymi, układ wnętrz dwutraktowy, zachowana oryginalna stolarka, klatka schodowa, okucia, piece, sztukateria i częściowo witraże w klatce schodowej.

Na rogu równoległej do ul. Mickiewicza ul. Słowackiego / ul. Matejki stoi ciekawy budynek z 1936 r. (proj. Bronisław Jeziorski), będący jednym z najciekawszych w Toruniu przykładów modnego i wyznaczającego poziom nowoczesności wówczas stylu tzw. okrętowego (5). Zawiera on liczne marynistyczne odniesienia: obłe lub ostre bryły budynków, zaokrąglony narożnik przypominający dziób statku, na którym urządzono taras ograniczony barierką na wzór mostku kapitańskiego, czy zewnętrzne schody jak statkowe trapy, cofnięte górne kondygnacje zmniejszające optycznie bryłę. Podobne budynki, zwłaszcza charakterystyczne zaokrąglone narożniki, występują w okolicy, np. na rogu ul. Mickiewicza i Matejki.

Ciekawym miejscem przy tej ulicy (Mickiewicza) jest teren odsłaniający porośniętą drzewami iglastymi wydmę, po prawej stronie za poprzeczną ul. Jana Matejki. Jest to pozostałość po dawnych wysokich piaszczystych wydmach śródlądowych, niegdyś licznych w tej części miasta, dziś już w większości zniwelowanych.

Dalej rozpoczyna się najładniejszy odcinek ulicy, przy którym (oraz sąsiednich przecznicach) liczne okazałe i ciekawe stylowo kamienice: pod nr 52, 54, 56 (6) kamienice z lat 1904-1906 wybudowane przez Stowarzyszenie Urzędników dla Budowy Domów i Mieszkań, założone przez urzędników miejskich i pracowników węzła kolejowego (przekształcone w obecną spółdzielnię mieszkaniową Kopernik), budynek pod nr 56 zwieńczony narożną wieżyczką latarnianą.

Dalej przecznica - ul. Marii Konopnickiej - w prawo odcinek prowadzi w stronę Zajęczych Gór (o tym niżej), natomiast na odcinku w lewo, po lewej stronie pod nr 20, 22, 24 (7) stoją okazałe kamienice z pocz. XX w.: pod nr 20 (1907 r.) - secesyjna z narożną wieżyczką i z ciekawym portalem z drzwiami z rzeźbioną sową, elewacje płaskorzeźbione, reliefowe dekoracje w tynku, na które składają girlandy, głowy-maszkarony, fryzy opaskowe i z motywami roślinnymi. Portal główny jest zamknięty półkoliście, z supraportą obwiedzioną falistym obramowaniem, o bogatej dekoracji ornamentalnej, z owalnym kartuszem z literami „CP”, odnoszącymi się prawdopodobnie do właściciela kamienicy – Carla Preussa.
Pod nr 22 - kamienica z 1905 r. zbudowana dla siebie przez architekta Wilhelma Beichle; fasadę zdobią ornamenty reliefowe i płaskorzeźby w tynku m.in. nad oknami; przyziemie jest boniowane
Pod nr 24 - okazała kamienica z 1905 r. nawiązująca do baroku, z dwiema biegnącymi przez całą wysokość fasady kolumnami jońskimi przy bocznych ryzalitach, tworzącymi oś centralna fasady zwieńczoną falistym szczytem.

Powróciwszy do ul. Mickiewicza kierujemy się dalej w stronę zachodnią. Tutaj następne interesujące fasady kamienic:
- pod nr 60 (8) kamienica powstała po 1911 r. W środkowej osi fasady mieści się ozdobna brama wejściowa. Fasadę frontową na wysokości trzeciego piętra wieńczy pokaźny gzyms wsparty figuralnymi konsolkami. Wykusz w lewej części fasady jest zdobiony figurami nereid "trzymających" girlandę z róż, która pośrodku przymocowana jest do kartusza. Ponad nereidami w górnej części lizen umieszczone są dwa wydłużone, ozdobne kartusze
- pod nr 61 efektowna narożna kamienica secesyjna z 1906 r. Jedna z najbardziej okazałych kamienic Bydgoskiego Przedmieścia. Jej ścięty narożnik wieńczy wieżyczka z hełmem. Oba skrzydła kamienicy przy narożniku posidadają duże szczyty trójkątne. Elewacje są boniowane do wysokości drugiego piętra. Między parterem i pierwszym piętrem widoczny jest tynkowany fryz z motywem fali. Okna i balkony są ozdobione naczółkami z motywami wieńców, sznurów i kwiatów. W sieni ściany zdobione są płycinami o formach neobarokowych, w których umieszczono owalne medaliony z dekoracją malarską (m.in. herb Torunia).
- pod nr 74 kamienica neoklasycystyczna z 1896 r.

Trasa dalej prowadzi w ul. Lindego (dalej przy Mickiewicza kolejne ciekawe kamienice, m.in. pod nr 86 (z dwoma wykuszami po bokach fasady, zwieńczonymi szczytami w formach neobarokowych), 87). Dochodzimy do ul. Juliusza Słowackiego. Tutaj, na odcinku w stronę wschodnią, widać kilka willi z początku XX wieku pobudowanych tuż pod porośniętą lasem sosnowym wydmą, m.in. willa "Irena" z kolumnami jońskimi na fasadzie, nawiązująca do stylu dworkowego (podobnie jak budynki pkt. 2, 40, 40A) (9). Po przeciwnej stronie ul. Słowackiego kamienice secesyjne, m.in. pod nr: 51, 53/55, 61 (10):
- pod nr 51 narożna kamienica z 1912 r. utrzymana w stylu secesyjnym; kamienica wyróżnia się ozdobnym wielobocznym wykuszem, zwieńczonym balkonem na poziomie czwartego piętra.
- pod nr 53/55 pochodzi z 1910 r. Fasada zdobiona jest w przyziemiu boniowaniem i kolumnami o jońskich głowicach podtrzymujących półkoliste wykusze klatek schodowych. Powyżej elewacja frontowa dekorowana jest tynkarskimi reliefowymi ornamentami w formie rozet, girland, płaskorzeźbionych plakiet z postaciami dzieci oraz rogów obfitości.
- pod nr 61 z 1906 r., fasadę zdobią dekoracje sztukatorskie: festony z mięsistego akantu, wazy z kwiatami, płaskorzeźbione kartusze z koszami kwiatów, kaboszony i rogi obfitości z kwiatami, festony z różami, z liśćmi na kokardach, kartusze z wyobrażeniami dzieci oraz fryz szachownicowy na wysokości trzeciego piętra. Szczyt podtrzymują lwie maski na liściach akantu.

Wspomniany teren leśny za willami to tzw. Zajęcze Góry (często błędnie nazywane Piekarskimi Górami) - obszar zalesionych wysokich wydm piaszczystych. Wysokości względne dochodzą do 8 m. Teren zagospodarowany w formie parku.
Wydmy piaszczyste były powszechnym elementem krajobrazu zachodnich, północnych i kujawskich przedmieść dawnego Torunia, a zostały w większości zniwelowane w czasie budowy twierdzy, tak więc nie są specjalnie widoczne w dzisiejszej topografii miasta, a nazwy ich znamy jedynie ze źródeł historycznych.

Powracamy do ul. Słowackiego, którą dalej kierujemy się w stronę zachodnią. Tutaj, po prawej, sąsiadując z terenem Zajęczych Gór, znajdują się zabudowania starej zajezdni tramwajowej (11) z 1915 roku. Zbudowana została na miejscu starszej, z 1891 roku, tak więc od początku istnienia tramwajów toruńskich zajezdnia znajduje się w tym samym miejscu. Pierwotnie były tu stajnie dla 30 koni, wozownia i warsztaty. Pierwszy tabor tramwajów toruńskich składał się z 6 wozów zamkniętych, 7 otwartych, 2 otwartych omnibusów i 2 zapasowych sań. Więcej o historii komunikacji tramwajowej w Toruniu tutaj.

Biegnąca prostopadle do ul. Słowackiego ul. Henryka Sienkiewicza łączy Bydgoskie Przedmieście z Bielanami na północy. Sprzed zajezdni na ul. Sienkiewicza widać znajdujący się po przekątnej skrzyżowania z ul. Broniewskiego okazały neorenesansowy gmach z charakterystycznie zdobionym szczytem, mieszczący obecnie Wydział Sztuk Pięknych UMK (12) - dawne katolickie seminarium nauczycielskie z 1909 r. (w okresie międzywojennym Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie). Budynek z podjazdem i szerokim „przedogrodem”.
Dalej w kierunku Bielan przy ul. Sienkiewicza po tejże stronie kolejne gmachy szkolne: V Liceum Ogólnokształcące - dawna preparanda (14) (3-letnia szkoła kształcąca kadry nauczycielskie, przygotowując do wstąpienia do wyższego seminarium nauczycielskiego) katolicka, zbudowana w 1904 r. (w 1901 r. weszła w życie pruska ustawa o kształceniu przyszłych nauczycieli). Na I piętrze w południowej części reprezentacyjna aula (ponad 100 m²) – od zewnątrz reprezentowana przez schodkowy szczyt z blendami, co jest odniesieniem do typowych fasad toruńskich patrycjuszowskich kamienic gotyckich.
Dalej Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (15) – dawny przytułek dla kalek i starców, zbudowany po 1886 r. dla Fundacji Wilhelma Augusty. Budynek na lekkim wzniesieniu z dziedzińcem na tyłach. Utrzymany w stylu neogotyckim (m.in. dwukondygnacyjne blendy na całej wysokości fasad z łukiem ostrym, trójkątne szczyty, podwieszane sterczyny narożne).
Wewnątrz na parterze 5 sal różnej wielkości dla 23 pensjonariuszy, na I piętrze 8 pomieszczeń dla 26 osób, pomieszczenia gospodarcze, kuchnie, spiżarnie, pralnie i mieszkanie dyrektora – w piwnicy. Przy dziedzińcu budynek kostnicy z 1904 r. Ogrodzenie całości z 1911 r. Mimo projektów budynek nie został rozbudowany.
Dalej dawna preparanda ewangelicka z 1906 r. (16). Architektura nawiązuje do form neorenesansu. Prawa część fasady zwieńczona szczytem (wewnątrz aula). Fasada północna z dostawioną wieżyczką (klatka schodowa) wieloboczną zwieńczona kopułą. W okresie międzywojennym Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego.
Dalej, przy placu Frelichowskiego 1, Wyższe Seminarium Duchowne (17) – dawna ewangelickie seminarium nauczycielskie z 1910 r. (w okresie międzywojennym Państwowe Nauczycielskie Seminarium Żeńskie). Budynek rozplanowany podobnie jak seminarium katolickiego na planie litery U z salą gimnastyczną dobudowaną do skrzydła północnego. Przy Seminarium pomnik Frelichowskiego.
Po przeciwnej stronie ul. Sienkiewicza, wzdłuż powyższych czterech gmachów szkolnych teren Jednostki Wojskowej 1440 - dawne koszary pionierów, w okresie międzywojennym Koszary Zamoyskiego i Koszary Prądzyńskiego (13) z przełomu XIX i XX w. Budynek główny nawiązuje do neobaroku, z charakterystycznymi szczytami i dachami mansardowymi, dekorowanymi oknami w typie wolich oczek, które doświetlały mieszkalne poddasze. Kolejne reprezentacyjne budynki koszarowe od strony ul. Fałata, także w stylistyce historyzującej.
Budynki seminarium lokowane zostały poza ścisłą zabudową miasta w sąsiedztwie zabudowań koszarowych, gdyż w przypadku mobilizacji mogły pełnić funkcję koszar.
Oba budynki seminariów (katolickiego i ewangelickiego - nr 12, 17) powstały w toruńskiej pracowni projektowej pod kierunkiem budowniczego miejskiego, Karla Kleefelda.

Ulica Sienkiewicza jest jedną z najstarszych ulic dzielnicy. Ostatecznie została wyznaczona w momencie tworzenia planu urbanistycznego dla Bydgoskiego Przedmieścia w 1889 r. Pierwotnie nazywała się Schulestrasse (Szkolna; od szkoły dla dzieci z Przedmieścia, zlokalizowanej pod nr 6). Ulica Sienkiewicza była jedną z siedmiu ulic Bydgoskiego Przedmieścia zakwalifikowaną przez policję budowlaną w 1916 r. do drugiej klasy budowlanej (I klasą był obszar średniowiecznego zespołu miejskiego i Wilhelmstadt - Przedmieścia św. Katarzyny). Oznaczało to, że mogła tu być zabudowa w typie kamienic czynszowych do wysokości 4 pięter.

Powracamy ulicą Sienkiewicza w przeciwnym kierunku - południowym. Dochodząc do ul. Mickiewicza po prawej mijamy ciekawą kamienicę pod nr 19/21 (18), której wykusz podtrzymywany jest czterema okazałymi atlantami. Kamienica nawiązuje do stylistyki neorenesansu niderlandzkiego, bud. 1889 r. Fasada od strony ul. Sienkiewicza rozczłonkowana jest też ryzalitem. Całość ozdobiona bogatym detalem architektonicznym.

Skręcamy w ul. Mickiewicza w prawo, którą idziemy w kierunku zachodnim, aż do drugiej przecznicy - ul. Mikołaja Reja. Ulica ta wyznacza koniec dawnej, historycznej zabudowy Bydgoskiego Przedmieścia. Dalej, w głębi rozpoczynają się już osiedla powojenne i współczesne. Po prawej stronie, w kwartale między ul. Mickiewicza, Reja, Asnyka widać charakterystyczne 3 budynki szachulcowe ("pruski mur") - są to dawne koszary ułanów pruskich (w okresie międzywojennym Koszary Poniatowskiego - polskiego pułku artylerii ciężkiej) z 1884 roku (20). Stąd dawna nazwa obecnej ul. Reja - ul. Ułańska. Pierwotnie równolegle do tych zabudowań od strony północnej znajdował się długi na ok. 460 m budynek wozowni i masztalerzowni, rozebrany po II wojnie światowej, na miejscu którego wybudowano przedłużenie ul. Broniewskiego (w okresie międzywojennym Koszarowej).
Po przeciwnej stronie ulicy budynek dawnego kasyna oficerskiego ułanów (21) z ok. 1910 r., swoje funkcje pełnił aż do 1959 r., stając się wtedy siedzibą Studium Wojskowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, od 2013 r., siedziba Zakładu Plastyki Intermedialnej UMK. Budynek w stylu neobaroku.

Trasa prowadzi ulicą Reja na południe. Po dojściu do ul. Bydgoskiej zaczyna się Park na Bydgoskim Przedmieściu (na mapach Google błędnie określany jako "Park Bydgoski"), którego fragmentem głównej alei będzie wiodła nasza trasa. W tych krańcach Parku, w okolicach ul. Przy Cegielni, znajdowała się do XIX wieku cegielnia (wg tradycji pochodzenia średniowiecznego). Park jest największym i najstarszym toruńskim parkiem, wpisanym do rejestru zabytków. Więcej o Parku tutaj.

Na planie pod nr 22 oznaczono budynek - przedwojenny pawilon wystawowy z 1928 roku. W okresie międzywojennym odbywały się tu m.in. cenione szeroko krajowe wystawy ogrodnicze, a w 1933 roku wystawa poświęcona współczesnemu Toruniowi z okazji 700. rocznicy nadania praw miejskich.

Hala zbudowana specjalnie dla I Pomorskiej Wystawy Ogrodniczo-Przemysłowej posiada istotną wartość architektoniczną. Była wówczas jednym z najwięszych i najnowocześniejszych takich obiektów w Polsce. Jej projekt opracował najwybitniejszy toruński architekt okresu 20-lecia międzywojennego, Kazimierz Ulatowski (1884-1975), który zaprojektował w Toruniu kilkanaście budynków, m.in. siedzibę Dyrekcji Lasów Państwowych, Kasy Chorych czy kościół Chrystusa Króla na Mokrem.

Nowoczesna forma budynku, o konwencji międzynarodowego modernizmu połączona jest z tradycyjnym układem przestrzennym w postaci bazylikowej. Historycy sztuki podkreślają połączenie historycznej formy 3-nawowej bazyliki z emporami nad nawami bocznymi na planie krzyża z nowoczesną - modernistyczną formą zewnętrzną zbudowaną z przenikających się prostopadłościanów, którym lekkości nadają podcienia i arkady. W zewnętrzym kształcie odnaleźć można nawiązanie do Sukiennic w Krakowie.

Pod koniec lat 30. XX w. podjęto plany budowy centrum targowo-wystawienniczego w oparciu o rozbudowę obiektu, które jednak przerwał wybuch wojny. Pierwsza wystawa międzynarodowa miała odbyć się w 1942 r. Obiekt swoje pierowtne funkcje pełnił do 1958 r., kiedy to trafił w ręce firmy Metron. która miała tu m.in. swój Zakład Doświadczalny Maszyn i Urządzeń Organizacyjno-Technicznych. W latach 90. XX w. mieścił się tu natomiast klub "Central Park", będący jedną z największych dyskotek w Polsce północnej. Inauguracja działalności klubu odbyła się 24 października 1997 r., galę poprowadzili Monika Richardson i Przemysław Saleta, a na scenie wystąpili Urszula, Jerzy Kryszak i Robert Chojnacki.

Po renowacji i niewielkiej rozbudowie w 2006 r. (która niestety zaburzyła oryginalną spójną formę architektoniczną) hala służy ponownie celom targowym.

Natomiast pod nr 23 na planie znajduje się neogotycki budynek z 1881 r., dawny Dom Sierot, później mieszczący ochronkę miejską, następnie szpital dziecięcy, a od 1992 roku Toruńskie Centrum Caritas im. Karłowskiej, ku czci której pomnik znajduje się na dziedzińcu.

Na rogu ul. Bydgoskiej 100 i Kochanowskiego 1 (24) znajduje się dom w stylu neorenesansu z 1885 r., proj. znanego ówczesnie toruńskiego architekta Georga Sopparta, w którym podczas jednego ze swoich pobytów w Toruniu w latach 1905-1906 mieszkał znany pisarz, Stanisław Przybyszewski (1868-1927) ze swoją żoną Jadwigą z Kasprowiczów, urodzony w Łojewie koło Inowrocławia. W tym domu powstały jego dramaty: "Odwieczna baśń" i "Śluby" oraz powieść "Spowiedź". W 1924 roku przez kilka tygodni mieszkał w Zofijówce (patrz niżej pkt. 38).

Stąd można kawałek wędrować przez Park i Błonia, aby powrócić do ul. Bydgoskiej na wysokości ul. Sienkiewicza, przy której znajduje się kilka ciekawych obiektów. Po prawej, pod nr 4 (25) neogotycki budynek ze szczytem Zakładu Edukacji Artystycznej Wydziału Sztuk Pięknych UMK. Obok budynek pierwszej na Bydgoskim Przedmieściu szkoły powszechnej, zbud. po 1880 r.

Dalej, po tejże stronie ulicy pod nr 12, na rogu z ul. Krasińskiego, dom z wieżyczką szachulcową (26), zaprojektowany w 1895 r. przez toruńskiego architekta Georga Sopparta (projektującego wiele domów na Bydgoskim Przedmieściu, zwłaszcza na ul. Sienkiewicza) i będący jego własności do II wojny światowej, od 1946 r. mieści dom dziecka "Młody Las".

Po przeciwnej stronie ulicy 3 kamienice, pod nr 11 - z elementami klasycystycznymi (27) - willa własna ww. Georga Sopparta, pod nr 13 - rónież G. Sopparta, w formie neorenesansu z 1885 r., pod nr 15 - neogotycka z ryzalitem zwieńczonym szczytem ze sterczynami, w elewacji glazurowane cegły zielone (28).

Po powrocie do ul. Bydgoskiej kierujemy się nią w stronę Starego Miasta.
Tuż za rogiem z ul. Sienkiewicza, pod adresem Bydgoska 64 i 66 (29) stoją dwie niemal identyczne niewielkie kamienice w formach klasycystycznych, z flankującymi fasady pilastrami korynckimi. Dalej, pod nr 62 - kamienica z neoklasycystyczną fasadą i lekkim ryzalitem pośrodku z boniowaniem po bokach.
Dalej, pod nr 60 (30) na rogu ul. Bydgoskiej i Klonowica - okazała kamienica z narożnym wykuszem zwieńczonym wieżyczką oraz z dwoma szczytami w formach neorenesansowych od ul. Bydgoskiej i trzema od ul. Klonowica. Zbudowana przed 1897 r. przez przedsiębiorców budowlanych Ulmera i Kauna, według projektu berlińskich architektów Solfa i Wichardsa, mieściła 5- i 7-pokojowe mieszkania dla zamożnych obywateli. Na parterze mieściła się kawiarnia. Była to jedna z pierwszych dużych kamienic na Bydgoskim Przedmieściu, ochoczo wznoszonych po złagodzeniu rygorów budowlanych w obrębie twierdzy toruńskiej, poprzednio dopuszczających jedynie zabudowę niską i nietrwałą. Projekt domu został wysoko oceniony przez współczesnych, skoro omawiano go nawet na łamach fachowego czasopisma berlińskiego „Zentralblatt der Bauverwaltung”.
Pod nr 50/52 (31) - kamienica bogato zdobiona formami szachulcowymi, nawiązuje do form tyrolskich (biały tynk z ciemnym drewnem) z dwoma szczytami. Pierwotnie na tym miejscu stały dwa budynki szachulcowe z poł. XIX w., które w 1899 r. zostały przekształcone i połączone tworząc obecną formę. Dom wzniósł dla siebie toruński przedsiębiorca budowlany Konrad Schwartz, wg projektu opracowanego w Berlinie w biurze architektonicznym Erdmann & Spindler, z którego wyszło wiele dziś znanych budynków w Berlinie.

W okresie międzywojennym mieściła się tu restauracja i mieszkania. Do 1953 r. był tu dom studencki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, później mieszkania dla pracowników uniwersytetu. Od momentu, kiedy zabytkowy budynek stał się własnością miasta (całkowicie w 1988 r.) podlega ciągłej dewastacji, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz (np. secesyjne detale zdobnicze, sztukaterie, gzymsy, drewniane zdobienia sufitów, płycinowe dekoracje ścian, kominek w hallu i in.). W szybkim tępie popada w ruinę, a właściciel - miasto - nie kwapi się, aby uchronić obiekt przed postępującą dewastacją czy przekazać na cele kulturalne.

Idąc cały czas ul. Bydgoską wzdłuż Parku dochodzimy do przecznicy - ul. Konopnickiej (w lewo) i Danielewskiego (w prawo).
Na rogu, pod adresem Bydgoska 40 (32) narożna willa ryglowa z lat 1895-1896, której narożnik stanowi wieża zwieńczona hełmem. Elewacje budynku wyróżniają się ozdobnymi elementami konstrukcji ryglowej. Nad każdym ze skrzydeł wznoszą się ozdobne szczyty - dwa od strony ulicy Konopnickiej i jeden od Bydgoskiej. Ściany zdobione są listwowymi płycinami, łukami o profilowanych przekrojach w obramowaniu okien i drzwi. Drewniane drzwi są bogato zdobione różnymi motywami - geometrycznymi, zwierzęcymi i roślinnymi. Uwagę zwracają kołatki w kształcie lwich głów. W latach 1945-51 mieszkał tu Kazimierz Hartleb (1886-1951), historyk kultury, profesor UMK.

Sąsiedni dom, pod nr 34/36 (33) to również efektowna willa ryglowa z lat 1895-1896, która w okresie międzywojennym (1922-1939) mieściła Konsulat Generalny Rzeszy Niemieckiej. Była to druga rangą, po ambasadzie w Warszawie, placówka dyplomatyczna Rzeszy Niemieckiej w Polsce, która bardzo silnie angażowała się raczej w działania wspierające ludność niemiecką Pomorza i propagandę proniemiecką na Pomorzu, aniżeli typową działalność konsularną. Właśnie na tym budynku długo przed II wojną światową powiewały flagi hitlerowskie. Budowla założona jest na rzucie bardzo wydłużonego prostokąta z małymi skrzydłami na krańcach. Część fasadowa jest zwieńczona dwiema wieżyczkami w formie latarń nakrytych wysokimi hełmami. Elewacje budynku członowane są ozdobnym układem elementów konstrukcji ryglowej i dekorowane ponadto wieloma detalami: klasycystycznymi drzwiami o bogatym wykroju z profilowanych listew, wycinanymi w małe półwałki i ornamentowanymi ramami okien, drobnymi podziałami szyb.

Przy ul. Konopnickiej pod nr 12, 14, 16, 18 (34) stoi ciąg ciekawych willi ryglowych, z których narożne krańcowe budynki zwieńczone są wieżyczkami narożnymi. Zespół tych willi był zbudowany przez firmę Joseph Houtermans & Carl Walter pod konie lat 90. XIX w.
Po przeciwnej stronie ulicy, pod nr 15 (35) mieszkał Zygmunt Moczyński (1871-1940), kompozytor, działacz muzyczny, co upamiętnia tablica pamiątkowa na fasadzie. Po tejże stronie efektowne duże kamienice z pocz. XX w.

Powracamy do ul. Bydgoskiej i kierujemy się przedłużeniem ul. Konopnickiej - ulicą Ignacego Danielewskiego. Ta niewielka część Bydgoskiego Przedmieścia, ciągnąca się dalej na wschód w stronę Starego Miasta, podobnie jak poprzeczna ulica, nosi nazwę Rybaki.
Nazwa pochodzi od istniejącego w okolicy osiedla rybackiego. W średniowieczu wyróżniano tzw. Wielkie Rybaki (na południowy-zachód od Bramy Starotoruńskiej, gdzie skupiała się najuboższa ludność, tzw. biedota, prawie wyłącznie narodowości polskiej, trudniąca się rybołówstwem i ludzie wolni - flisacy). Teren ten przeznaczony był też pod uprawę ogrodów, będących własnością toruńskiego patrycjatu. Do mieszkających nad Wisłą rybaków należała straż nad rzeką w wypadkach powodzi i gęstej kry przy ruszaniu lodów.

Między Małymi Rybakami a Starym Miastem (w okolicach dzisiejszego Ślimaka Getyńskiego - zjazdu z mostu Piłsudskiego na Bulwar) znajdowała się osada Małe Rybaki, o podobnym charakterze. Granicę między obiema osadami stanowił Mały Strumyk (Czerwona Woda), wypływający ze wschodnich okolic Dębowej Góry. Punktem granicznym był tartak, stojący przy ujściu strugi do Wisły, zburzony w 1811 roku. Po 1262 r. powstał tu drugi z młynów Starego Miasta: Żabi Młyn. W najbliższej odległości od niego, nad Wisłą powstała w XIII w. najstarsza stocznia toruńska, a po 1330 r. w jej pobliżu założono cegielnię miejską, zwaną później "najbliższą" (dla odróżnienia kolejnych cegielni powstałych po 1401 r. na terenie ob. Ogrodu Zoobotanicznego i Parku na Bydgoskim Przedmieściu). Przy Małych Rybakach znajdował się gotycki Kościół Ducha św. z klasztorem Benedyktynek i szpitalem. Osiedle to związane było z portem wiślanym. W tej okolicy zbudowano farbiarnie i ramy sukiennicze, na których wykańczano importowane sukna flamandzkie (o sukiennicach toruńskich tutaj). Dla potrzeb handlu zbożem powstało kilka spichrzy. Nieco na wschód znajdowały się też dwie łaźnie. Głównymi mieszkańcami i dzierżawcami tych terenów byli rybacy, żeglarze, tragarze i cieśle.
W XVIII wieku Rybaki stanowiły najbardziej zaludnione przedmieście Torunia. Oprócz funkcji tradycyjnych, związanych z Wisłą, skupiało się tu też rzemiosło spożywcze, gdzie istniał cech rybacki, liczący w 1790 roku 11 członków.
W związku z rozwojem funkcji militarnej Torunia na początku XIX wieku nastąpiła znaczna likwidacja przedmieścia Rybaki. W dzisiejszym miejscu i kształcie Rybaki pochodzą z XIX/XX wieku.

Na ilustracji po prawej: fragment XVIII-wiecznego planu Torunia wg M. Meriana przedstawiający Małe Rybaki.

Tutaj, na odcinku ul. Rybaki między ul. Danielewskiego i Stromą stoją dwie duże kamienice (36), w tej pod nr 49, z 1898 roku, mieszkał w latach 1920-1924 Artur Górski (1870-1959), znany pisarz i krytyk, twórca pojęcia "Młoda Polska", natomiast pod nr 45, w kamienicy z 1910 roku, mieszkał Marian Sydow (1890-1948), znany miłośnik historii i zabytków Torunia.

Na zamknięciu brukowanej ulicy Danielewskiego (przy której też stoją ciekawe kamienice z detalami zdobniczymi na fasadach) znajduje się pałacyk z ogrodem należący od 1945 r. do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (37).
Budynek projektu spółki "Die Saalecker Werkstaetten" z Turyngii, powstał w 1910 r. dla Gustawa Weese, właściciela toruńskiej fabryki pierników.

Do ul. Bydgoskiej powrócić możemy ul. Kujota albo ul. Matejki.

Idąc ul. Kujota po drodze ciekawa kamienica ul. Kujota 7: narożna kamienica secesyjna z 1904 r. z ciekawymi zwieńczeniami szczytów oraz płaskorzeźbionym detalem architektonicznym o motywach roślinnych i zwierzęcych, w tym sceny z bajek Ezopa. W elewacji południowej centralny mocno wysunięty ryzalit wsparty na podwójnych konsolach, zakończony szczytem, nad którym widnieje figura orła. Obramowania okien wieńczą płaskorzeźbione kwiaty, np. lotosu. Do wnętrza prowadzą secesyjne drzwi z ornamentem roślinnym.

Niedaleko skrzyżowania ul. Bydgoskiej z ul. Matejki (Bydgoska 26) znajduje się kamienica z 1876 r. - dawna willa "Zofijówka" (38) - znany w okresie międzywojennym pensjonat, pełniący rolę salonu - miejsca, gdzie zbierali się, nawiązywali stosunki towarzyskie ludzie sztuki. Zatrzymywali się także wszyscy liczący się twórcy odwiedzający wtedy Toruń; gośćmi byli m.in. wspomniany Stanisław Przybyszewski, Tymon Niesiołowski (1882-1965, malarz i grafik, uczeń Wyspiańskiego i Mehoffera, od 1945 roku profesor UMK), Karol Zawodziński (1890-1949, krytyk i historyk literatury polskiej, od 1946 roku profesor UMK), Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy, 1885-1939, dramatopisarz, malarz), Juliusz Osterwa (1885-1947, aktor, reżyser). Pensjonat zorganizowany został w 1921 roku przez Kazimierę Żuławską, romanistkę, historyka sztuki, tłumaczkę, wdową po pisarzu Jerzym Żuławskim, po tym, jak rodzina Żuławskich przeniosła się do Torunia z Zakopanego na fali rozbudzonego po I wojnie światowej zainteresowania Pomorzem.
W pensjonacie od początku mieszkali głównie ludzie teatru, pisarze, krytycy, malarze. Część gości nawiązała kontakty z toruńskimi twórcami artystycznymi. W wyniku tych kontaktów doszło m.in. w 1922 roku do wystawienia w dzisiejszym Teatrze im. Wilama Horzycy dwóch prapremier sztuk Witkacego ("W małym dworku" i "Wariat i zakonnica"). Sam Witkacy przybył do Torunia w 1922 roku i spędził kilka tygodni. Jego prace wystawiano też w 1924 roku w lokalu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Pałacu Dąmbskich.
W 1926 roku rodzina Żuławskich przeniosła się do Warszawy, a "Zofijówka" przestała istnieć.

Z dawną "Zofijówką" sąsiaduje dom pod adresem Bydgoska 32 (38A),
o charakterze willowym z końca XIX w. Tu w latach 1929-1937 mieszkał dr Tadeusz Michejda (1879-1956), działacz społeczny w Cieszyńskiem, powstaniec śląski, polityk, minister zdrowia.

Obok willa ryglowa ul. Bydgoska 30 (38B). Uwagę domu zwraca bogaty snycerski detal zdobniczy. Tu mieszkał Tadeusz Waga (1905-1934), archeolog, publicysta, redaktor.

Idąc ul. Bydgoską w stronę śródmieścia dochodzimy wkrótce do Ogrodu Zoobotanicznego, położonego na skarpie terasy nadwiślańskiej.
Więcej o Ogrodzie Zoobotanicznym tutaj.

Po zwiedzeniu Ogrodu dalej kierujemy się przylegającą doń ul. Bydgoską. W jej rozwidleniu z ul. Chopina stoi pomnik Stanisława Moniuszki (39) z 1973 roku, nawiązujący do pomnika przedwojennego z 1923 roku, wzniesionego z okazji pierwszego Zjazdu Pomorskiego Związku Kół Śpiewaczych (wtedy był to pierwszy pomnik tego artysty w Polsce).

Idąc w dół ul. Bydgoską mijamy po prawej dawną willę z 1921 r. St. Tempskiego (1884-1960), adwokata, notariusza i działacza społecznego, ob. tzw. Pałac Ślubów - Urząd Stanu Cywilnego (40) (ul. Bydgoska 5)
W sąsiedztwie (ul. Bydgoska 1/3) dawna willa z 1925 r. A. Rosochowicza, również architektonicznie nawiązująca do tzw. stylu dworkowego w ujęciu klasycystyczno-barokowym (40A). Budynków w stylu takim, będących wyrazem poszukiwania stylu narodowego na pocz. lat 20. XX w., jest w Toruniu kilka (np. sąsiednia willa Tempskiego, willa Ossowskiego (patrz wyżej pkt. 2), wille na ul. Słowackiego (pkt. 9), czy willa Mielickiego na Chełmińskim Przedmieściu i in.

Dalej, na rogu ul. Bydgoskiej i al. 500-lecia, wśród zieleni parkowej - tzw. Grzybek (41) - drewniany obiekt charakterystyczny dla architektury parkowej, z 1843 roku, który popularną nazwę wziął od swojej sylwety. Z miejscem jego ustawienia wiążą się legendy: jedna o Tuba Dei (rzekomo z miejsca, w którym teraz grzybek stoi ustawiono pochylnię aż do wieży Katedry Świętojańskiej, po której 12 wołów wciągało na wieżę 7-tonowy dzwon Tuba Dei w roku 1500), a druga mówi, że jego powstanie zawdzięczać należy Napoleonowi; rzekomo pod nim właśnie wódz jadł obiad w czasie wizyty w Toruniu i wyprawy na Moskwę w 1812 roku.

Po drugiej stronie ul. Bydgoskiej hotel "Ibis Budget" (zbudowany w 2009 r. na miejscu wcześniejszego hotelu "Kosmos" istniejącego w latach 1969-2008), przed którym stoi pomnik ku czci ks. J. Popiełuszki (42) uprowadzonego w 1984 roku w pobliskim Górsku i zamordowanego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Pomnik stoi w miejscu próby ucieczki księdza.

Po przeciwnej stronie al. 500-lecia rozpoczynają się planty okalające Stare Miasto, a ta ich część to tzw. Dolina Marzeń, gdzie kończy się trasa. W centralnej części Doliny znajduje się dużych rozmiarów kulisty zegar słoneczny, ustawiony z okazji Roku Kopernikańskiego (1973). Tędy również w malowniczej scenerii przepływa uregulowana Struga Toruńska ze znajdującym się na niej niewielkim zbiornikiem wodnym.

Toruński Serwis Turystyczny

Historia Bydgoskiego Przedmieścia